به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) تلاش برای معرفی میترا به عنوان پدیده‌ای مذهبی و یکتا که در سه مذهب هندوئیسم، زرتشت‌باوری و میترائیسم رومی، مورد پرستش بوده،‌ سبب‌ساز تشکیل کنگره‌ای شد که نتایج آن در کتابی با عنوان «دین مهر در جهان باستان (مجموعه گزارش‌های اولین کنگره مهرشناسی در منچستر)» به قلم «جان هینلز» ویرایش شده و گرد هم آمده است.

وقتی میترا،‌سوژه رویارویی پژوهندگان می‌شود
کتاب «دین مهر در جهان باستان: (مجموعه گزارش‌های اولین کنگره مهرشناسی در منچستر)»، بر پایه مسائل عرصه‌های گوناگون پژوهش‌های مهرشناسی تنظیم شده است و می‌کوشد تا پاسخگوی پرسش‌هایی متعدد در این حوزه باشد؛ پرسش‌هایی نظیر معانی ضمنی دقیق، نام میترا در وداها و در اوستا چیست؟ اگر معنای «پیمان» یا «قرارداد» در صدر اولویت‌ها قرار دارد، این تا چه اندازه‌ای می‌تواند در بازسازی الهیات مربوط به چنین خدایی، اهمیت داشته باشد؟ نقش میترا در اوستا تا چه اندازه به نقش و سرشت برتر این ایزدبانو در مورد پیمان‌ها مربوط می‌شود؟ آیا ایزد مهر، فقط جلوه‌ای است از الوهیت مفهوم «پیمان»؟ بررسی‌های زبان‌شناسی تاریخی نام این ایزد، تا چه اندازه می‌تواند الهیات کلی آن را قابل‌ تبیین سازد؟ داده‌های برهمنی درباره میترای ودایی چه قدر اهمیت دارند و میزان تقابل میان میترا و وارونا در متون کهن تا چه اندازه است؟ آیا به دست آوردن احساسی از جایگاه این ایزد در ایزدکده کلی ودایی، ممکن است؟ این‌ها پرسش‌هایی‌اند که دهه‌هاست پژوهندگان را در برابر یکدیگر قرار داده است و احتمالاً در آینده نیز چنین خواهد بود.

جان هینلز ــ ویراستار این اثر ــ باور دارد که پژوهش‌های علمی درباره میترا نسبتاً اندک‌اند. وی در تبیین این مسئله مطرح می‌کند که یکی از دلایل این امر، مشکلات علمی احاطه یک پژوهنده بر کلیه عرصه‌های ضروری برای پژوهش خویش است. برای پژوهش درباره میترا باید از زبان‌های فراوان هندو‌ـ‌ایرانی، مطالعه انسان‌شناسانه آیین‌های هر دوره، بررسی تاریخ هند، ایران و روم، پژوهش‌های باستان‌شناختی، تفسیر دقیق و درست تمثال‌های مذهبی و درک عوامل اجتماعی در شکل‌گیری گروه‌های اقلیت مذهبی آگاه بود. این کثرت و گوناگونی رشته‌های دانشگاهی، روشن می‌سازد که بهترین راه برای پیشرفت دانش در این زمینه، همکاری دانش‌پژوهان در سطح بین‌المللی است. وی تشکیل نخستین کنگره بین‌المللی پژوهش‌های مهرشناسی را ــ که در جولای سال 1971 در منچستر برگزار شد ــ نخستین تلاش برای تحقق این آرمان همکاری علمی بین‌المللی می‌داند که توانست برای نخستین بار، کارشناسان رشته‌های گوناگون در این زمینه را گرد هم آورد.

«دین مهر در جهان باستان: (مجموعه گزارش‌های اولین کنگره مهرشناسی در منچستر)» تدوینی از مقالات ارائه‌شده در این کنفرانس است که در آن استدلال‌های دیدگاه‌های موافق و مخالف، توسط کسانی که بهتر توانسته‌اند به شرح و بسط آنها بپردازند، آرایشی تازه یافته‌اند. استدلال‌ها و نتیجه‌گیری‌های آنها نه‌تنها در مورد موضوعی خاص که مورد توجهشان بوده بلکه به علت موضوع گسترده‌تر روش تفسیر وداها و باورهای باستانی و کهن ایرانی، از اهمیتی خاص برخوردار است.

کنگره‌ای در ادامه راه پدر مهرپژوهی
درباره ساختار این کتاب می‌توان گفت، کنگره در اصل، مسیر فرانس کومون ــ بنیانگذار مهرپژوهی ــ را پیموده است؛ یعنی کار را با بررسی داده‌های هند و ایرانی آغاز کرده و سپس با آگاهی‌های زرتشتی ادامه داده و سرانجام با آثار رومی به پایان رسانده است. کتاب با چهار مقاله درباره داده‌های هند و ایرانی و چهار مقاله دیگر درباره جنبه ایرانی مطالعات مهرشناسی آغاز می‌شود.

در بخش «میترا در تاریخ ایران»، که یکی از مقالات بخش مطالعات ایرانی مهرشناسی در کتاب را تشکیل داده و به قلم ریچارد نلسون فرای نگارش یافته است، می‌خوانیم:

«استفاده از اسامی ساخته‌شده با نام خدایان به عنوان شاخصی برای تشخیص شرایط تاریخی یک مذهب، البته با دشواری‌های فراوانی روبه‌روست. وقوع اتفاقی یک نام ساخته‌شده از نام یک ایزد در یک کتیبه می‌تواند گمراه‌کننده باشد اما تکرار همان نام یا مشابه با همان ایزد می‌تواند به عنوان نشانه‌ای از محبوبیت آن ایزد در نامگذاری کودکان دانسته شود. بنابراین تعیین فراوانی نسبی نام‌های ساخته‌شده با میترا که در دوره معینی پیدا شده‌اند، در مقایسه با نام‌های ساخته‌شده با اسامی ایزدان دیگر در همان دوره و نیز در دوره‌های دیگر، تا اندازه‌ای اهمیت دارد. اگر مدارک ولو پراکنده و اندک را بررسی کنیم، شاید بتوانیم به نتایجی موقتی و محتاطانه دست یابیم.» (صفحه 105)



مطالعات مهرشناسی با دو مقاله درباره سکه‌های کوشانی ادامه می‌یابد. مقاله کومون نیز در این بخش جای دارد که از جایگاهی برجسته برخوردار است. به این ترتیب گرچه اکنون بسیاری از محققان درباره روش او خرده‌گیری می‌کنند ولی هیچ‌کس نمی‌تواند فراموش کند که بدون نبوغ و سخت‌کوشی او اصولاً مطالعات مهرشناسی به‌دشواری می‌توانست وجود داشته باشد. این مقاله او اگرچه برای اولین بار است که چاپ می‌شود و مربوط به کاوشگر ویژه‌ای است اما نمونه بارزی از رویکرد جامع و تطبیقی وی و معرف کاری است که نتیجه نهایی در آن بازتاب یافته است. در بخش مسکوکات امپراتوری کوشانی که به نقش و جایگاه میترا در سکه‌های ضرب‌شده اشاره دارد می‌خوانیم:

«مقام میترا در مسکوکات امپراتوری کوشان، پیوسته رو به افزایش و پیشرفت داشته است. وقتی ایزدان دیگری از سرزمین‌های متفاوت به مجموعه «ایزدان حامی» افزوده شدند، نه تنها میترا (میورو) از رده خارج نشد بلکه از این وضع سود برد و سیستم کارگاهی ضرابخانه‌های کانیشکا نیز آن را بسیار تسهیل کرد. اما با روی کار آمدن «واسودِوا»، وضع ناگهان عوض شد. شکل یونانی ـ رومی ضرابخانه کنار گذاشته شد. گویا این محصول انتقال قدرت در اتحادیه بوده است.» (صفحه 227)

پس از مقالات مطرح‌شده، شش مقاله به پرسش درباره رویکرد محققان پیشین در زمینه روش، تاریخ و نفسیر شمایل‌ها و تمثال‌ها می‌پردازند. مقاله‌های بعدی نیز به بررسی سرشت یک کیش رازورانه و برخی از مدارک کتیبه‌ای در مورد مهرپرستی رومی اختصاص دارند و سپس سه مقاله با تمرکز بر یک نقشمایه از موجودی با سر شیر، پرستش زمینه جادویی و گنوسی مهرپرستی را مطرح می‌کنند. آن‌گاه پس از یک بررسی پدیدارشناختی، مهرپرستی رومی در ارتباط تاریخی احتمالی آن با کیش ایزیس، هنر اسکاندیناوی و هنر مسیحی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

نگاهی چندوجهی به آیینی مغفول‌
به زعم هینلز ـ‌ـ ویراستار و تدوینگر کتاب «دین مهر در جهان باستان: (مجموعه گزارش‌های اولین کنگره مهرشناسی در منچستر)» ــ در درون چنین حوزه گسترده‌ای از موضوعات مختلف، تحمیل یکدستی و یکپارچگی مطلق بین مقالات، نه ممکن بود و نه می‌توانست مطلوب باشد اما شاید چنین کنفرانسی، قادر باشد تا دیگران را برانگیزد که سخنان تازه‌ای را در این زمینه و موضوع مطرح کنند؛ موضوعی که تاکنون از وجهی کافی که در خور آن است، برخوردار نبوده است.

عناوین فصل‌های سی‌گانه کتاب حاضر عبارت‌اند از رده دوم خدایان هندو ـ ایرانی؛ مفهوم میترا در باور آریایی؛ میترا در هند؛ میترا، خدای سرزمین‌ها؛ میترا در تاریخ ایران؛ بهترین خورشید؛ نقش‌مایه‌های مذهبی روی مُهرهای هخامنشی؛ مهرگان در میان زرتشتیان ایران؛ ایران مدرن: خاستگاه و رشد آن؛ نخستین بحث عمومی؛ میترا در دوره کوشان‌ها؛ نقش میترا در میان ایزدان مسکوکات کوشانی؛ مهرابه دورا؛ فرانس کومون و آموزه‌های مهرباوری؛ نقش ارتش روم در گسترش مهرپرستی و عمل به آن؛ میترا و میان‌رودان؛ تاملاتی درباره صحنه گاوکشی؛ آیین خوراک میترایی در محیط یونانی و رومی؛ دومین بحث عمومی؛ برخی ویژگی‌های پرستشگاه‌ها و تمثال‌های میتراپرستی «رومی»؛ گرامیداشت میترا؛ کیش میتراپرستی و وجود؛ کائوتس و کائوتوپاتس، مشعل‌داران میترایی؛ دیوارنگاره‌های میترایی دورا ـ اوروپوس؛ ایزد زمان جادویی؛ میتراپرستی و طریقت گنوسی؛ تمثالی میترایی از بیروت؛ اندیشه داوری در روزشمار در خاور نزدیک باستان؛ اندیشه‌هایی درباره ایزیس در ارتباط با میترا؛ میتراپرستی و کاسه گوندستروپ؛ برخی شباهت‌های شمایل‌نگاشتی.

کتاب «دین مهر در جهان باستان: (مجموعه گزارش‌های اولین کنگره مهرشناسی در منچستر)» که توسط «جان هینلز»، گردآوری و ویرایش شده است، توسط مرتضی ثاقب‌فر ترجمه و از سوی انتشارات توس در دوهزار نسخه منتشر و به بهای 450 هزار ریال، روانه بازار کتاب‌های ادیان باستانی شده است.