خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا) ـ سعیده محبی: تالیف کتاب آيات‌الاحكام (استنباط احکام از آیات قرآن) بهانه‌مان شد كه گفت‌وگو داشته باشيم با دکتر اکبر نايب‌زاده درباره این کتاب که به تعبیر خودش بسیار مختصر و مجمل برای استفاده دانشجویان رشته حقوق جمع‌آوری شده است و این که به اعتقاد او یک تفاوت مهم با كتاب‌هاي پيشين آيات‌الاحكام دارد که یا خیلی سنگین و ثقیل یا ساده نوشته و منتشر شده‌اند. وی می‌گوید: سعی کرده‌ام کتابی تهیه کنم که در عین سادگی، مستدل نیز باشد.
اما صحبت درباره آيات‌الاحكام محور همه گفت‌وگوی ما با دکتر نايب‌زاده نشد و دغدغه این سال‌هایش در ترجمه «جواهرالکلام» شیخ محمدحسن نجفی، بخش دیگری از این مصاحبه را به خود اختصاص داد. جواهرالکلام (یا «جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام»)، اثری جامع و استدلالی در فقه امامیه، تالیف شیخ محمدحسن نجفی فقیه بزرگ شيعه قرن سیزدهم است که به شرح استدلالي «شرایع الاسلام» محقق حلّی اختصاص دارد. شيخ محمدحسن نجفي به دليل تأليف اين كتاب و شهرت آن معروف به «صاحب جواهر» شد.
«جواهرالكلام» کتابی حايز اهمیت از دیدگاه تمام علما و فقهاي شيعه است از آن رو که در حقیقت دايرةالمعارف فقه شیعه و یک مجموعه کامل فقهی حاوی نظریات و آرای فقهی علمای متقدم و متأخر به شمار مي‌آيد. همین مهم‌ترین انگیزه دکتر نايب‌زاده بوده برای ترجمه این اثر که از سال‌ها پیش آغاز کرده است و هنوز هم ادامه دارد. نايب‌زاده که متولد تبریز است و از سال‌ها پیش ساکن قزوین، این روزها و در آستانه 70 سالگی، فارغ از همه دغدغه‌هایش كه در دادگستری و کار قضاوت داشت، عمده وقت خود را صرف ترجمه «جواهرالکلام» و البته گاهی تدریس در دانشگاه می‌كند و می‌گوید تا عمر دارم کار ترجمه جواهر را ادامه خواهم داد. گفت‌وگو با او را بخوانید.
چرا بحث آيات‌الاحكام را از موضوع بیع شروع کرده‌اید درحالی که قبل از آن موضوعات دیگری چون طهارت،نماز، روزه و ... نیز وجود دارد؟
این کتاب همان طور هم که در مقدمه آن آمده، برای دانشجویان رشته حقوق تالیف شده و سرفصل‌های این رشته همین مطالبی است که درکتاب به آن پرداخته شده است. این کتاب شامل همه آيات‌الاحكام قرآن نیست. احکامی که برای مباحثی چون نماز، روزه، زکات، جهاد، حج، امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد و بسیار هم زیاد است، جزو سرفصل‌های دروس دانشگاه در رشته حقوق نیست گرچه جزو سرفصل‌هاي دروس حوزه هست. بنابراین سرفصل‌هاي مورد نیاز درس دانشجویان رشته حقوق همین مباحث است که در کتاب آمده است.
اما صحبت درباره آيات‌الاحكام محور همه گفت‌وگوی ما با دکتر نايب‌زاده نشد و دغدغه این سال‌هایش در ترجمه «جواهرالکلام» شیخ محمدحسن نجفی، بخش دیگری از این مصاحبه را به خود اختصاص داد. جواهرالکلام (یا «جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام»)، اثری جامع و استدلالی در فقه امامیه، تالیف شیخ محمدحسن نجفی فقیه بزرگ شيعه قرن سیزدهم است که به شرح استدلالي «شرایع الاسلام» محقق حلّی اختصاص دارد. شيخ محمدحسن نجفي به دليل تأليف اين كتاب و شهرت آن معروف به «صاحب جواهر» شد.
«جواهرالكلام» کتابی حايز اهمیت از دیدگاه تمام علما و فقهاي شيعه است از آن رو که در حقیقت دايرةالمعارف فقه شیعه و یک مجموعه کامل فقهی حاوی نظریات و آرای فقهی علمای متقدم و متأخر به شمار مي‌آيد. همین مهم‌ترین انگیزه دکتر نايب‌زاده بوده برای ترجمه این اثر که از سال‌ها پیش آغاز کرده است و هنوز هم ادامه دارد. نايب‌زاده که متولد تبریز است و از سال‌ها پیش ساکن قزوین، این روزها و در آستانه 70 سالگی، فارغ از همه دغدغه‌هایش كه در دادگستری و کار قضاوت داشت، عمده وقت خود را صرف ترجمه «جواهرالکلام» و البته گاهی تدریس در دانشگاه می‌كند و می‌گوید تا عمر دارم کار ترجمه جواهر را ادامه خواهم داد. گفت‌وگو با او را بخوانید.
چرا بحث آيات‌الاحكام را از موضوع بیع شروع کرده‌اید درحالی که قبل از آن موضوعات دیگری چون طهارت،نماز، روزه و ... نیز وجود دارد؟
این کتاب همان طور هم که در مقدمه آن آمده، برای دانشجویان رشته حقوق تالیف شده و سرفصل‌های این رشته همین مطالبی است که درکتاب به آن پرداخته شده است. این کتاب شامل همه آيات‌الاحكام قرآن نیست. احکامی که برای مباحثی چون نماز، روزه، زکات، جهاد، حج، امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد و بسیار هم زیاد است، جزو سرفصل‌های دروس دانشگاه در رشته حقوق نیست گرچه جزو سرفصل‌هاي دروس حوزه هست. بنابراین سرفصل‌هاي مورد نیاز درس دانشجویان رشته حقوق همین مباحث است که در کتاب آمده است.
آيات‌الاحكام پیش از این توسط افراد دیگری هم تالیف شده است. کتاب شما چه تفاوت یا مزیتی نسبت به آنها دارد؟
بله، كتاب‌هاي آيات‌الاحكام بسیار نوشته شده است اما عمدتا مشکل و سنگین‌اند به گونه‌اي که دانشجویان از عهده یادگیری مطالب آنها برنمی‌آیند و نمی‌توانند از آن استفاده کنند. گاه هم آنقدر ساده نوشته شده‌اند که استعداد دانشجو را به هدر می‌دهند. از این‌رو مدتی بود تصمیم داشتم با مراجعه، مطالعه و اقتباس از کتاب‌هاي آيات‌الاحكام مانند کنزالعرفان، زبدة البیان، مسالک الافهام و فقه القرآن کتابی تهیه کنم که در عین سادگی، مستدل نیز باشد. من سعی کردم در نگارش آيات‌الاحكام از شیوه‌ای استفاده کنم که نه سنگین و ثقیل باشد و نه خیلی ساده و پیش پا افتاده ولی این را که چقدر در این راه موفق بوده‌ام نمی‌دانم.
مباحثی که درکتاب به آنها اشاره شده و شبهاتي امروزين مانند حقوق زوجين در بحث نکاح یا موضوع ولایت در نکاح را چقدر می‌توان با اين كتاب بر مبناي فقه پویا پاسخ داد؟
واقعیت این است که من خیلی درباره موضوع فقه پویا که در دو‌ـ‌سه دهه اخير از سوی برخی مطرح می شود، اطلاع ندارم چون من حوزه را خیلی سال پیش ــ یعنی قبل از سال 1350 ــ گذرانده‌ام. ضمن این که ورود به این مباحث احتیاج به مطالعه منابع مفصل بسیار و تحقیق جامع دارد. آيات‌الاحكامی که من نوشته‌ام بسیار کلی و کوچک است و در سطح دانشجویان رشته حقوق تا بتوانند با مطالعه این کتاب به این مباحث به عنوان مقدمه ورود پیدا کنند.
شما ترجمه‌ای از «جواهرالکلام» تالیف شیخ محمدحسن نجفی را نیز ارائه كرده‌اید که اثر مهمی در فقه شیعه است. چرا سراغ ترجمه این کتاب رفته‌اید؟
تا امروز 20 عنوان کتاب از من با همكاري ناشران منتشر شده است اما در بین همه آنها کار مهمی که انجام شده و هنوز هم ادامه دارد، ترجمه جواهرالکلام است. همان طور که گفتید جواهرالکلام بالاترین کتاب فقه استدلالی شیعه اثناعشری است. این کتاب به قدری اهمیت دارد و سطح آن بالاست که هر مجتهدی بخواهد در مساله‌ای فتوا دهد و رای خود را پس از مطالعه اعلام کند، بدون مطالعه این کتاب نمی‌تواند. درمقدمه کتاب هم نوشته‌ام که منظور حضرت امام خمینی (ره) از اجتهاد همان اجتهاد جواهری است که همه فقها به آن اعتماد کامل داشته‌اند. از این‌رو شروع به ترجمه این کتاب کردم اما چون رشته دانشگاهی‌ام جزا بود و مدتی هم در دادگستری به عنوان قاضی خدمت می‌کردم و سال‌ها در دادگاه تجدید نظر و دادگاه‌هاي جزایی و کیفری، کار جزایی انجام دادم، از این نظر در ترجمه جواهر ابتدا در بحث جزائیات به موضوع قصاص و دیات پرداختم که حدود چهار جلد آن درباره قصاص است و چهار جلد نیز درباره دیات است. بعد از آن شروع به ترجمه بحث بیع در جواهرالکلام کردم. تاکنون در سه جلد ابتدای بیع را ترجمه کرده‌ام و سه جلد دیگر را نیز دردست ترجمه و آماده‌سازی دارم. سه جلد نیز باید ترجمه شود که مشغول آن هستم یعنی بحث تجارت در جواهر که سه جلد است و در ترجمه 9 جلد خواهد شد. اين مجموعه توسط انتشارات خرسندی منتشر می‌شود.
کار ترجمه جواهرالکلام را از کی شروع کردید؟
آیت‌الله سیستانی رساله‌ای به نام «قاعده لاضرر و لاضرار» دارد که من در سال 89 آن را ترجمه کردم و منتشر شد و براساس گفته‌هاي ناشر مورد استقبال مخاطب هم قرار گرفت. بعد از آن پیش خود گفتم که بهتر است جواهرالکلام را ترجمه کنم. شايان توضیح است که ترجمه جواهر بسیار مشکل است اما از آنجایی که در رشته‌هاي دکترای حقوق خصوصی و دکترای جزا مراجعه به این کتاب لازم است، تصمیم گرفتم آن را ترجمه کنم.
ترجمه جواهرالكلام را تا چه حد ضروري مي‌دانيد؟
با پیروزی انقلاب اسلامی، قانون مجازات اسلامی از متون فقه ما ترجمه شد. بنابراین برای پی بردن به ادله شرعی آن و مطالعه ریشه‌ای مسائل کیفری و ملاحظه موارد مسکوت در قانون که تعداد آنها نیز کم نیست، مطالعه جواهرالکلام ــ که مفصل‌ترین، مستدل‌ترین و معتبرترین فقه استدلالی امامیه است ــ برای همه محققان به‌ویژه برای دادگاه‌های کیفری، وکلا و دانشجویان دوره تحقیقات عالی لازم و ضروری است.
افزون بر اين، قانون مدنی ما از روی کتاب‌هاي فقهی نوشته شده است و استادان ما چون دکتر کاتوزیان، دکتر جعفري لنگرودی و دیگران که بعد از آنها آمده‌اند چاره‌ای ندارند جز این که در مسائل حقوقی به فقه مراجعه کنند و استدلالات فقهی را در ابراز ديدگاه خود در نظر بگیرند. از این‌رو معتقدم که ترجمه این کتاب برای دانشگاهیان ضروری است و من تا عمر دارم کار ترجمه جواهر را انجام خواهم داد چرا که معتقدم جواهر الکلام هنوز هم بسیار کاربردی است و همان طور که گفتم بالاترین کتاب فقه استدلالی ماست و هر مجتهدی که بخواهد فقه را به طور مفصل و همراه با استدلالات زیاد مطالعه کند، باید به سراغ جواهر برود.
ترجمه شما از جواهر الکلام در سطح حوزه نیز کاربرد دارد یا صرفا برای دانشجویان حقوق نوشته شده است؟
البته که در حوزه کاربرد دارد. در حوزه آنهایی که می‌خواهند مجتهد شوند، عنایتي ویژه به جواهر دارند و استادان حوزه ــ یعنی آیات عظام و مجتهدین که درس خارج را در حوزه تدریس می‌کنند ــ حتما به جواهر نظر دارند. طلاب حوزه نیز بی‌نیاز از مراجعه به جواهر نیستند. آنها نیاز دارند چه در درس خارج و چه در درس‌هاي دیگر حتما به جواهر مراجعه کنند. اما الان در حوزه‌هاي ما طلبه‌ها دو دسته‌اند: آنهایی که تصمیم و عزم جدی بر درس خواندن و رسیدن به مرحله اجتهاد دارند ــ که تعدادشان خیلی کم است و استثنا هستند ــ و کسانی که می‌آیند حوزه تا مقداری درس بخوانند و وارد مشاغل دولتی شوند ــ که متاسفانه‌امروز این دسته در اکثریت هستند ــ. خب جواهر الکلام به درد این دسته نمی خورد و اصلا نمی‌توانند آن را بخوانند و از آن استفاده کنند.
جواهرالکلام در درس مکاسب هم کاربرد دارد؟
بله، شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهر در سال 1256 قمری درگذشت. او در آخرین لحظات عمر ــ در حالی که پسرش مجتهد بود و می‌توانست به جای خودش مرجعیت را به عهده بگیرد ولی ــ پسرش را معرفی نکرد و شیخ مرتضی انصاری صاحب مکاسب را که از شاگردانش بود برای بعد از خودش به عنوان مرجع معرفی کرد. منظور، این که شیخ مرتضی انصاری مکاسب را بعد از جواهرالکلام نوشته است و بر مطالب جواهر اشراف دارد و آن را مورد نقد و انتقاد قرار می‌دهد. ازاین نظر جواهرالکلام برای مکاسب مرجع است.
آيا اين ترجمه‌ها را خودتان هم تدريس كرده‌ايد؟
بله. البته من سال‌ها قاضی بودم و نیمه‌وقت هم در دانشگاه آزاد زنجان و تاکستان تدریس می‌کردم تا این که سال 81 با 27 سال و نیم خدمت در دادگستری زودتر از موعود خودم را بازنشسته کردم تا بیشتر روی تدریس متمرکز شوم. بعد از آن دیگر بیشتر وقتم به تدریس و ترجمه و تالیف گذشت. البته از سال 1390 به صورت حق‌التدریسی در دانشگاه قزوین تدریس می‌کنم و بدون درس و تدریس نیستم ولی بیشتر وقتم صرف تالیف و ترجمه می‌شود.
نظر شما