خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) ـ نقش نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در سال‌های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بسیار با اهمیت است. وقتی این نیرو شرایط تحریم را سپری می‌کرد و با تمسک به تجربه و ابتکار به دفاع از میهنمان می‌پرداخت، نیروی هوایی عراق از سوی کشور‌های حامی، از جمله شوروی سابق و فرانسه بار‌ها تجدید ساختار می‌شد تا بتواند به اهداف راهبردی نبرد هوایی خود دست یابد. اهدافی که در نتیجه دفاع هوایی مطلوب ایرانی‌ها، تا اندازه زیادی ناکام ماند.

از سال 1387 به دلیل اهمیت نقش پدافند هوایی در حراست از آسمان کشورمان، بنا به دستور فرماندهی معظم کل قوا، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، «قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(ص) آجا» به عنوان بخش مستقلی از نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران آغاز به فعالیت کرد.

کتاب‌های «خاطرات و خطرات» و «قدر تشنگی» که سال گذشته(1391) از سوی پژوهشگران قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(ص) آجا منتشر شد، نخستین‌ آثاری بود که پس از استقرار این مرکز، از نقش با اهمیت پدافند نیروی هوایی در سال‌های دفاع مقدس سخن می‌گفت. از آن پس، هم‌گام با اهمیت یافتن هر چه بیشتر پدافند هوایی، کتاب‌‌های دیگری به کوشش محققان مركز مطالعات قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(ص) آجا در زمینه نقش پدافند در دفاع مقدس منتشر شده‌‌ که از این میان، شش اثر به قلم رضا جهانفر تالیف شده‌ است و دو کتاب وی هم اکنون مراحل پایانی انتشار را سپری می‌کند.

ایبنا با وی به عنوان فعال‌ترین پژوهشگر حوزه دفاع مقدس مركز مطالعات قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(ص) گفت‌وگو کرده است.

آقای جهانفر، با توجه به این‌که مدت‌‌ها از پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران سپری می‌شود، چه ضرورتی برای پرداختن به دفاع مقدس کشورمان در برابر متجاوزان بعثی وجود دارد؟
کشور ما به صورت ناخواسته درگیر جنگی شد که بخش اعظمی از سرنوشت و هویت نسل گذشته، امروز، فردا و آیندگان ما را تحت تاثیر قرار داده و می‌دهد. «دفاع مقدس» که بر اساس اعتقادات اقشار و طبقات مختلف اجتماعی با اهداف مختلف شکل گرفت، سبب حضور آنان در جبهه‌ها شد. در پشت جبهه‌، حتی کودکان مدارس ابتدایی به صورت‌های مختلف درگیر جنگ بودند. برای مثال، قلک‌هایی به دانش‌آموزان داده می‌شد که با ذخیره پس‌انداز خود به فرایند دفاع از کشور کمک کنند. از سوی دیگر، هنوز جانبازان ما درگیر جراحت‌های ناشی از جنگند. هنوز در ابعاد مختلف صنعتی، اقتصادی، فرهنگی و حتی سیاسی آثار جنگ باقی مانده است. بنابراین، جنگ یک مساله فراگیر در جامعه ما بود که تا سال‌ها اثر آن باقی خواهد ماند و باید به آن پرداخته شود.

شما چطور به موضوع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و به‌ویژه نقش پدافند در دفاع مقدس علاقه‌مند شدید؟
نخستین نوشته‌ها و مقاله‌های من با ترجمه آغاز شد. مطالعاتی هم در زمینه فرهنگ و دستاوردهای معنوی و آسیب‌های فرهنگی داشته‌ام. با ورود به بحث جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، این موضوع آن‌قدر برایم جذابیت داشت که تمامی فعالیت‌های گذشته‌ام را رها کردم و به گفت‌وگو و مصاحبه با رزمندگان و تاثیرگذاران دفاع مقدس پرداختم و نتایج خوبی هم دریافتم.

قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(ص) آجا چگونه از محققان علاقه‌مند به این حوزه حمایت می‌کند؟
از سال 1387 که با تدبیر فرماندهی معظم كل قوا و مقام معظم رهبری، قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(ص) آجا به عنوان نیرویی مستقل استقرار یافت، فعالیت‌های گسترده‌ای در نشر مقالات و كتا‌ب‌هایی درباره عملكرد پدافند هوایی در نشریات، جراید و فضای مجازی صورت گرفت که پشتوانه آن بیانات فرمانده معظم کل قوا در باره نقش پدافند هوایی است. «امروز پدافند هوایی در اولویت اول است» نمونه‌ای از فرمایشات ایشان در این زمینه محسوب می‌شود. پیش از استقرار قرارگاه پدافند هوایی به‌ عنوان نیرویی مستقل، فعالیت‌های زیادی در خصوص عملكرد پدافند هوایی در دفاع مقدس منتشر نشده بود و مطالب ناگفته فراوانی از عملکرد پدافند وجود دارد. این مطالب ناگفته سبب شد بسیاری از نویسندگان با پشتیبانی و حمایت سلسله مراتب فرماندهی پدافند، احساس مسوولیت کنند و به این حوزه جلب شوند. از فروردین سال 1390 شبکه محققانی با استعداد صدها پژوهشگر، مترجم و نویسنده فعال شد كه بخشی از این نویسندگان به فعالیت در حوزه دفاع مقدس مشغولند و به عنوان محقق، نویسنده و مترجم ابعاد مختلف جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و سهم پدافند در این زمینه را مورد بررسی قرار می‌دهند. حاصل کار این پژوهشگران ارایه آثار ترجمه شده به زبان‌های انگلیسی، فرانسه و عربی در حوزه دفاع مقدس پدافند هوایی در سال آینده خواهد بود. در واقع آثاری که تاكنون به زبان فارسی تالیف شده‌، به زبان‌های دیگر هم ترجمه می‌شود. پدافند هوایی این پژوهشگران را مورد حمایت‌های تحقیقی، پژوهشی و مادی قرار می‌دهد.

مهم‌ترین منابع تالیفی آثار در حوزه پدافند هوایی چیست و چه موانعی برای بهره‌گیری از آن‌ها وجود دارد؟
آثار تالیف شده بر اساس اسناد عملكرد پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس، مصاحبه‌های انجام شده با پیشكسوتان نیروهای مسلح و سایر منابع منتشر شده است. علاوه بر این، به تاریخ شفاهی نیز توجه شده است. با وجود همكاری‌هایی که میان پدافند و نهادها و سازمان‌های مرتبط وجود دارد و زمینه‌های انتشار آثار را هم تسهیل می‌کند، مانع خاصی جهت بهره‌مندی از منابع وجود ندارد. در حوزه تالیف آثار در حوزه نقش پدافند در سال‌های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، کتاب‌های تالیفی از سوی نویسندگان خارجی هم مورد بررسی قرار می‌گیرد. در سال‌های اخیر، تحقیقات متعددی درباره جنگ عراق علیه ایران از سوی محققان سایر کشور‌ها انجام و كتاب‌های زیادی نیز از سوی آن‌ها منتشر شده است كه رصد آن‌ها خالی از لطف نیست. برای مثال «آنتونی كردزمن» و «ابراهام واگنر» در كتاب «درس‌های جنگ مدرن» به مسایل جنگ عراق علیه ایران پرداختند همچنین برخی از فرماندهان ارتش عراق نیز از سال‌ها قبل خاطرات خود را منتشر كردند كه «وفیق السامرایی» یكی از آن‌هاست. تعدادی از این کتاب‌ها به فارسی ترجمه شده و در بازار نشر موجود است و می‌توان به عنوان منبع از آن‌ها بهره گرفت.

شما به ترجمه آثار حوزه پدافند اشاره کردید. چه ضرورتی برای ترجمه این آثار وجود دارد؟
به یقین ابعاد مختلف جنگ تحمیلی عراق علیه ایران هنوز برای کشور‌های دیگر به خوبی بازگو نشده است و باید دانست که یكی از مهم‌ترین وجوه تاثیرگذاری بر فرهنگ‌ها و مردم كشورهای دیگر، نشر ارزش‌های دفاع مقدسمان است. از راه فرهنگی می‌توان مظلومیت كشورمان در جنگ را بیان کرد. موضوع‌ها و مسایل مربوط به پدافند به دلیل شناخته شده بودن علوم نظامی در بخش هوانوردی و نیز تدریس رشته‌هایی مانند مهندسی هوا فضا، مهندسی پرواز، مراقبت پرواز و... در دانشگاه‌های غیر نظامی دنیا (از جمله ایران)، برای مردم دنیا ملموس‌تر است بنابراین از این راه با سهولت بیشتری می‌توان به انتقال فرهنگ دفاع مقدس پرداخت. البته ابعاد دیگری نیز وجود دارد كه بازگویی آن بیان مظلومیت ماست. به عنوان مثال، وقتی در كتاب «قدر تشنگی» برای اولین بار تلاش افسران رادار پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران برای نجات هواپیمای حامل وزیرخارجه الجزایر از چنگ جنگنده‌های ارتش صدام و ددمنشی خلبانان بعثی عراقی در مورد اصابت قرار دادن هواپیمای حامل وزیر الجزایری در بیرون از مرز هوایی كشورمان مشخص شد، ابهامات این مساله هم برطرف شد.

به عنوان یك پژوهشگر حوزه جنگ، چه ویژگی‌هایی از پدافند هوایی کشورمان را در سال‌های دفاع مقدس نسبت به دیگر کشور‌ها متمایز می‌دانید؟
مهم‌ترین ویژگی پدافند هوایی كشورمان، «ایستادگی و مقاومت» آن بود. پدافند هوایی کشور ما در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، در برابر کشوری ایستاد که سه بار نیروی هوایی خود را با كمك بیگانگان تجدید ساختار کرد. در کتاب «خاطرات و خطرات» فهرستی از کشور‌هایی را آورده‌ایم که در سال‌های جنگ به کشور عراق در تجهیز نیروی هوایی و پدافند هوایی کمک کرده‌اند. در این کتاب، جدول‌هایی از فهرست تجهیزات آن‌ها چون بالگرد، موشک‌های هوا به هوا، هوا به سطح و... ارایه شده است. کشورهای مختلفی چون شوروی سابق و فرانسه مهم‌ترین تجهیزات خود را در زمینه نیروی هوایی در اختیار بعثی‌ها قرار دادند. «پروژه سعدون» یکی از کمک‌های فرانسه برای تجهیز نیروی هوایی این کشور بود که طی آن قرار بود خط تولید جنگنده «میراژ» در عراق راه‌اندازی شود و به این وسیله، جنگنده‌های متجاوز عراقی که به‌ صورت مکرر از سوی دفاع هوایی جمهوری اسلامی ایران مورد هدف قرار می‌گرفت را بازسازی و ترمیم کنند. افتخار پدافند هوایی این است که در سال‌های دفاع مقدس به ابتکار فرماندهان بزرگی مانند شهید سرلشکر ستاری، بدون این‌که از جانب كشور خاصی حمایت شود، در برابر نیروی هوایی عراق و در حقیقت مقابل عصاره نیروی هوایی ده‌ها كشور مختلف، ایستادگی و مقاومت كرد. شبکه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی در آن سال‌ها موفق شد با انسجام تجهیزات و سامانه‌های مختلف دفاع هوایی، یک دفاع منسجم را در برابر نیرو‌ی هوایی عراقی به نمایش بگذارد. موفقیت «دفاع هوایی» ما در سال‌های دفاع مقدس به ‌اندازه‌ای بود که بیگانگان نیز از آن یاد كردند. در کتاب «خاطرات و خطرات» به این موضوع پرداخته‌ایم. شدت حمایت كشورهای مختلف از نیروی هوایی عراق به گونه‌ای بود كه حتی تعداد بسیاری از خلبانان و تکنسین‌های جنگنده‌های عراقی هم از کشور‌های حامی بودند. «وفیق السامرایی» ریاست وقت بخش ايران در استخبارات عراق، پس از پناهنده شدن به کشور انگلستان، کتابی با نام «ویرانی دروازه شرقی» نوشت که در آن به حمایت بلوک شرق و غرب از عراق اعتراف کرد.

آیا کاربست عبارت «دفاع هوایی» مفهوم خاصی را القا می‌کند؟
بر تعریف عنوان «دفاع هوایی» تاکید دارم. زیرا دفاع هواییِ هواپایه، دفاع هواییِ زمین‌پایه و دفاع هواییِ دریاپایه، در کنار هم تحت پوشش «شبكه فرماندهی و کنترل» در پدافند هوایی کار دفاع هوایی را انجام می‌دهند. عملكرد موفقیت‌آمیز دفاع هوایی و در واقع «شبكه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی» در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران سبب شد که کشور فرانسه چندین فروند از جنگنده‌های «سوپراتاندارد» خود را به همراه خلبان به کشور عراق اجاره دهد. این جنگنده مختص کشور فرانسه بود و کشور دیگری آن را در اختیار نداشت. جنگنده «میگ- 25» که پیشرفته‌ترین و بلندپروازترین و پس از «اس آر -71»، سریع‌ترین هواپیمای جهان در آن سال‌ها بود، از سوی شوروی سابق در اختیار عراق گرفت. این جنگنده با خلبانان آلمان شرقی و روسی مدرسه و خانه‌های مردم ایران را بمباران می‌کرد که در کتاب «شانه به شانه با خورشید» تصاویر آن ارایه شده است. این در شرایطی بود که کشور ما در تحریم به سر می‌بُرد و امکان خرید هواپیما را نداشت. اما پیشكسوتان پدافند هوایی با «دفاع هوایی منسجم» در برابر نیروی هوایی چند ملیتی عراق ایستادگی کردند. در كتاب‌های منتشر شده مركز مطالعات پدافند، اسناد و تصاویر ویژه‌ای از شهیدان دانش‌آموز تهرانی، دزفولی و... را ارایه كردیم که مظلومانه بمباران شده بودند و این‌ها حاصل قرار گرفتن نیروی هوایی مجهز و با تكنولوژی پیشرفته در اختیار انسان متجاوز و مستبدی به نام «صدام» بود.

کتاب‌ها و آثار منتشر شده در این زمینه را در چه حدی ارزیابی می‌کنید؟
کار‌های فرهنگی که در این زمینه انجام شد، خوب اما در مقایسه با سرمایه‌گذاری فکری که دیگر کشور‌ها در حوزه جنگ انجام می‌دهند، بسیار ناچیز است. كشورهای مختلف درگیر جنگ در دنیا، سرمایه‌گذاری وسیعی برای تبلیغ عملكرد خود انجام دادند. برخی از این كشورها آغازگر جنگ با دیگران بودند. این درحالی است که ما آغازگر جنگ نبودیم. ما مورد حمله قرار گرفتیم و این مساله را تمام دنیا و پنج کشور عضو شورای امنیت (که کمتر در یک موضوع واحد اتفاق نظر دارند) پذیرفته‌اند. با در نظر داشتن این موضوع، نیاز است که نسل فعلی با نگاه دقیق‌تر جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را بازخوانی کند و به شناسایی ابعاد مختلف جنگ بپردازد. در کشور ما هنوز ناگفته‌های زیادی از جنگ باقی است.

شاید یکی از ناگفته‌های جنگ، تخلف نیرو‌های آمریکایی از قوانین بین‌المللی و مورد هدف قرار دادن هواپیمای مسافربری ایرانی باشد. آیا این موضوع مورد تحقیق پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(ص) قرار گرفته یا در کتابی ابعاد آن شرح داده شده است؟
مورد هدف قرار دادن هواپیمای مسافربری ایرانی (که 66 کودک در آن حضور داشتند) از سوی ناو جنگی «وینسنس» آمریکا و به وسیله موشک‌های پیشرفته استاندارد «SM2» آنقدر تنفرآمیز بود که در بیشتر مطالب منتشر شده در این خصوص، به ابعاد عاطفی ماجرا پرداخته شده است و فقط در تعداد کمی از مطالب و مقالات به ابعاد فنی این ماجرا اشاره شده است. پیشتر در مقاله‌ای به «عملکرد ناو وینسنس در بخش پدافند هوایی» پرداخته شد و با همكاری مركز مطالعات قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیا(ص) در آینده نزدیک، كتابی در این ‌زمینه منتشر می‌شود كه به بررسی بیشتر ابعاد این فاجعه خواهد پرداخت.

برخی از كارشناسان بر نگاه جامعه‌شناسانه به مقوله جنگ تاكید دارند. نگاه شما هم در كتاب «اولویت اول» به نگاه جامعه‌شناسانه نزدیک است. دیدگاه شما در این زمینه چیست و این نگاه چطور می‌تواند به نقش پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس تسری یابد؟
برخی از فلاسفه می‌گویند که تاریخ بشر، چیزی جز تاریخ جنگ‌ها نیست. نقاط عطف زندگی بشر در جنگ‌هاست. شخصیت‌هایی که از دل تاریخ بیرون می‌آیند، مثبت یا منفی، متاثر از جنگ هستند و بشر روش‌های گوناگونی را برای جنگ پیش می‌گیرد. وقتی این روش‌ها نظام‌مند می‌شود، راهبردی را در ذهن بشر متبلور می‌کند که بر اساس آن راهبرد، تاکتیک‌ها را تعریف می‌کند. جنگ‌ها علیه کشور ما در دوره‌ای زمینی بودند. مانند حمله اسکندر به ایران، سال‌ها بعد و با تغییر راهبرد نبرد، بریتانیا از راه دریا به کشورمان تجاوز کرد اما از جنگ جهانی دوم به بعد استراتژی تازه‌ای بر نبرد‌ها حاکم شد و آن، بهره‌گیری از هواپیما در جنگ‌ها بود. رفته رفته، راهبرد «نبرد هوایی» در ذهن‌ها متبلور شد تا آن‌جا که در دهه 1990 آمریکا حمله اول خود به عراق را بر اساس همین راهبرد تعریف کرد و مراکز با اهمیت فرماندهی و کنترل، اقتصادی و نظامی را با انواع هواگرد مورد حمله قرار داد. سپس سربازانش را درگیر جنگ زمینی با عراق کرد. ابعاد متفاوت بروز جنگ را در کتاب «اولویت اول» مورد بررسی قرار دادم. این كتاب به بررسی تغییر راهبردها از نبرد زمینی به نبرد هوایی می‌پردازد. در نتیجه این تغییر راهبرد، شیوه دفاع نیز تغییر كرد و پدافند هوایی بیش از پیش اهمیت یافت. در خصوص نگاه جامعه‌شناسانه باید بگویم كه این نگاه به معنای نگاه همراه با شیوه‌های علمی در روش تحقیق است. کشور ما گرفتار طولانی‌ترین جنگ قرن بیستم بود که زوایای آن باید بررسی شود. مهاجرت‌ها از استان‌های جنگ‌زده به سایر استان‌ها، اقتصاد جنگ، تجهیزات جنگ، ابتکارات جنگ، خودِ مردم، كنش‌ها و واكنش‌های آن‌ها در طول جنگ از جمله موضوع های قابل بررسی‌ است. راهبرد نبرد هوایی اهداف تازه‌ای را در جنگ دنبال می‌کند. برای مثال، یکی از اهداف بمباران، ایجاد نارضایتی در مردم است که در جنگ جهانی دوم، در کشور آلمان در نتیجه بمباران، نارضایتی افزایش یافت اما این مساله در ایران به گونه دیگری بود. هر شهری که بمباران می‌شد، مردم همبستگی بیشتری از خود نشان می‌دادند. حتی در اعزام نیرو به جبهه تلاش بیشتری داشتند. باید بررسی شود این مردم چرا متفاوت از دیگر مردمان بودند. شناخت روحیه مردم در زمان جنگ به حفظ آن روحیه در شرایط فعلی كمك خواهد كرد. آن روحیه و باورها برای همیشه مورد نیاز این كشور است. آن سرمایه اجتماعی بالا و مثال‌زدنی، آن همبستگی فراموش نشدنی نیاز همیشگی كشور است. در جنگ جوانان آذری، كُرد، لُر، مازندرانی، گیلكی و... از اقصی نقاط كشور در خوزستان و كردستان حضور یافتند و از كشور دفاع كردند. نگاه جامعه‌شناسانه به حفظ ارزش‌ها، باورها، اعتقادات و نیز تجزیه و تحلیل صحیح‌تر می‌انجامد. ضمن این‌که «جامعه شناسی جنگ» یا «پالمولوژی» خود مبحثی جدا و مختص به جنگ است.

در خلال صحبت‌هایتان به نقش همه اقشار جامعه در دفاع مقدس، نقش کودکان در این زمینه و آسیب دیدن آن‌ها در نتیجه بمباران اشاره داشتید. ضرورت آشنا شدن کودکان امروز با عملکرد پدافند هوایی کشور چیست؟
می‌توان به صراحت گفت که امروز با وجود انواع رسانه‌ها، دیگر خانواده به تنهایی، پرچم‌دار تعلیم و تربیت فرزندان نیستند. اگر قرار است که کودک امروز با ارزش‌های سال‌های پیش مصونیت یابد، ترویج فرهنگ دفاع مقدس می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد. بر این اساس، زیربنایی‌ترین اقدام فرهنگی در این زمینه، نشر ارزش‌های دفاع مقدس، تالیف کتاب‌های گوناگون و انتقال فرهنگی دفاع مقدس حوزه پدافند به کودکان است. قرارگاه پدافند‌ هوایی خاتم‌الانبیا(ص) هم می‌کوشد تا در همین راستا گام بردارد. نگارش برای كودكان سخت‌تر از نگارش برای بزرگسالان است. سختی كار در یافتن زبان مناسب ارتباطی و بعد هم اقناع كودك است. این كه چگونه می‌خواهی قهرمانی از سال‌های دفاع مقدس برای كودك ترسیم كنی كه جای قهرمانان كذایی كودك امروز و متاثر از نفوذ رسانه - چون «باب اسفنجی»، «باربی» و... - را بگیرد؟ سخت است و البته می‌دانیم که پس از موفقیت، ماندگاری قهرمان در ذهن كودك، ارمغان تلاش خواهد بود. مركز مطالعات پدافند هوایی به عنوان متولی حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در پدافند هوایی به صورت كاملا كارشناسی بر روی این موضوع كار می‌كند. برخی نویسندگان صاحب اثر، تالیف کتاب‌هایی را شروع كرده‌اند که در آینده منتشر خواهند شد.

با سپاس از شما برای تالیفاتی که در حوزه پدافند داشتید و همین‌طور برای این گفت‌و گو!
اطلاع رسانی به موقع، یکی از مهم‌ترین خدمات پس از انتشار آثار دفاع مقدس محسوب می‌شود. گروه دفاع مقدس خبرگزاری کتاب ایران به عنوان بخش با اهمیتی از چرخه نشر ارزش‌های دفاع مقدس، گروهی شناخته شده است. من و دیگر پژوهشگران این حوزه همواره نخستین اخبار حوزه کتاب دفاع مقدس را از خبرگزاری کتاب ایران پیگیری می‌کنیم و به خاطر اهتمامی که این گروه در خصوص معرفی کتاب‌های حوزه دفاع مقدس دارد، از شما سپاسگزاریم.

کتاب‌های «اولویت اول»، «خاطرات و خطرات»، «قدر تشنگی»، «شانه به شانه با خورشید»، «چشمان آسمان »و «یك كوله بار از خاطرات سبز» آثاری‌اند که تاکنون رضا جهانفر با همکاری فرامرز روح افزا، محمود حجامی، عباس فرج‌پور و فهیمه كرمی نوشته و از سوی نشر آجا، هیات معارف جنگ شهید صیاد شیرازی و نشر روناس روانه بازار نشر كرده است.