به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، پیش از پرداختن به مطالب این کتاب ضرورت دارد بیان شود که مفهوم امروزی اقلیت، مفهومی شمارشی نیست، بلکه این اصطلاح درباره همه گروه‌هایی به کار می‌رود که در یک جامعه زندگی می‌کنند اما به دلیل وابستگی قومی، دینی، مذهبی، زبانی و رفتار و عادت‌ها از دیگر افراد آن جامعه متمایز می‌شوند. در واقع، وضعیت فرهنگی و به طور عام، امور مربوط به تولید، به‌کارگیری، انتقال، استفاده و مصرف معانی و نمادها و شکل دادن، تغییر و تحول حیات روحی و معنوی افراد است. 

درباره فصل‌های هفت‌گانه این اثر مکتوب هم باید گفت که فصل نخست به طرح سوال اصلی مولفان اثر درباره اهداف و اهمیت آن اختصاص دارد. در فصل دوم مبانی روش‌شناسی مطرح می‌شود و در چهار فصل بعدی به ترتیب وضعیت فرهنگی و اجتماعی زرتشتیان، ارامنه، آشوریان و کلیمیان مورد توجه قرار می‌گیرد. آخرین فصل کتاب ارزش‌ها و نگرش‌های اقلیت‌های دینی ایران هم به مقایسه وضعیت فرهنگی و اجتماعی اقلیت‌های دینی اختصاص دارد.

نویسندگان(دکتر هوشنگ نایبی و محمدحسن آغاز) در فصل نخست واژه «اقلیت» را با عنوان اصطلاحی یاد می‌کنند که اغلب با ویژگی‌هایی مانند زبانی، قومی، دینی، مذهبی همراه است و دربرگیرنده آن دسته از گروه‌های انسانی است که در شرایطی حاشیه‌ای و در موقعیتی ناشی از فرودستی منزلت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به سر می‌برند.

در واقع، از لابه‌لای سطرهای این فصل می‌توان دریافت که اغلب اقلیت‌ها را بیشتر با موقعیت آنان می‌شناسند، زیرا در میان طبقات اجتماعی در مقابل اکثریت از حیث سیاسی، فرهنگی و اقتصادی منزلت و جایگاه فرودستی دارند و دستیابی آنان به بخشی از مناصب و منزلت‌ها در جامعه‌ای خاص امکان‌پذیر نیست یا این‌که دشوار است، در حالی که مولفان در کتاب ارزش‌ها و نگرش‌های اقلیت‌های دینی ایران، وضعیت فرهنگی مانند میزان دین‌داری، رفتارهای دینی و شرکت در مراسم مذهبی را در قالب رفتارهای فرهنگی در نظر گرفته‌اند. همچنین وضعیت اجتماعی به طور عام امور مربوط به تعامل و روابط با دیگران مطرح شده است و مشارکت اجتماعی، نگرش‌ها و گرایش‌های اجتماعی، رضایت از زندگی و جایگاه شغلی، مصادیق آن در این اثر تحقیقی به شمار می‌آیند.

در فصل دوم کتاب وضعیت فرهنگی و اجتماعی اقلیت‌های دینی زرتشتی، کلیمی و مسیحی با روش تحقیق پیمایش مبتنی بر نمونه بررسی شده است. در آزمون مقدماتی، ابتدا پرسش‌نامه اولیه با توضیح مبسوط در اختیار مقامات اقلیت‌های دینی قرار گرفته و جامعه آماری هم جمعیتی است که مبنای نمونه‌گیری احتمالی است و ویژگی‌های آن از روی داده‌های گردآوری شده از نمونه استنباط می‌شود.

بدون شک، بررسی تاریخچه ایجاد، زندگانی و عملکرد متقابل اقلیت‌ها و جامعه نسبت به یکدیگر، از جمله مباحث مهم کتاب به شمار می‌آید، به ویژه آن‌جا که تاریخ زرتشتیان از ایران باستان آغاز می‌شود. 

از این بخش مطالب کتاب، زبانی‌ روایی به خود می‌گیرند و مخاطب را به خوبی جذب یک مقوله تاریخی می‌کنند. 

در بخشی از این مبحث آمده است:«در عصر هخامنشیان بیشتر پادشاهان و مردم زرتشتی بودند و در زمان ساسانیان دین زرتشتی دین رسمی کشور شد. در قرن هفتم میلادی با آمدن دین اسلام به ایران، بیشتر ایرانیان مسلمان شدند.»
 
برای این‌که خوانندگان کتاب از وضعیت کنونی زرتشتیان آگاه شوند، در فصل سوم به این مقوله پرداخته و نوشته شده است که زرتشتیان ایران حدود 20 هزار نفرند که اغلب در تهران، کرمان و یزد زندگی می‌کنند. بیشتر زرتشتیان به اصول دینی خود اعتقاد دارند، 94 درصد آن‌ها به اهورامزدا کاملا معتقدند و 90 درصد هم به رسالت پیامبرشان اعتقاد کامل دارند و 85 درصدد آنان نیز به آخرت و رستاخیز باور دارند. 

این مطلب در حقیقت مکمل مبحث پیشین درباره زرتشتیان است و این‌گونه مخاطب کتاب پیوندی را بین زمان گذشته و اکنون این اقلیت در کتاب می‌بیند.

سپس نوبت به بررسی وضعیت فرهنگی و اجتماعی ارامنه در فصل چهارم این نوشتار می رسد. در این بخش می‌خوانید که «ارامنه از مردم ساکن فلات ارمنستان هستند که در سال 301 میلادی، ‌مسیحیت را به مثابه کیش رسمی خود پذیرفتند. آنان طی قرون متمادی در قالب گروه‌های کوچک به نواحی مختلف ایران آمدند و سکنا گزیدند اما در اواخر قرن شانزدهم میلادی صفویان بخش اعظم ارامنه ایران را به بخش‌های داخلی ایران مانند اصفهان، رشت، قزوین، همدان، کاشان و انزلی کوچاندند. در حال حاضر ارامنه ایران حدود 70 هزار نفرند.»

در فصل پنجم کتاب هم مطالبی درباره وضعیت فرهنگ و اجتماعی آشوریان ارایه شده است. مولفان کتاب معتقدند که «آشوریان از نژاد سامی هستند که در اواخر هزاره چهارم قبل از میلاد از جنوب شبه جزیره عربستان به بین‌النهرین آمدند و امپراتوری بزرگی را در آنجا تشکیل دادند. آشوریان از حدود هزار سال قبل از میلاد به تدریج در فلات ایران نیز اسکان یافتند و آخرین موج مهاجرت آن‌ها به ایران در قرن بیستم و در سال‌های اولیه جنگ جهانی اول رخ داد که طی آن عشایر آشوری از ترکیه به مناطق سلماس، خوی و ارومیه کوچانده شدند. آشوریان از بدو پیدایش مسیحیت بدین آیین گرویدند. آشوریان ایران در حال حاضر 25 تا 30 هزار نفرند و عمدتا در تهران، ارومیه و اطراف ارومیه ساکن هستند.»

دکتر نایبی و آغاز، مولفان کتاب، وضعیت فرهنگی و اجتماعی کلیمیان را در فصل ششم کتاب مورد توجه قرار داده‌اند و ورود آنان به ایران را حدود پانصد پیش از میلاد مسیح و محل اسکان‌ آن‌ها را در غرب، مرکز و شمال ایران بیان می‌کنند. بر اساس مطالب کتاب، شماری از اماکن مقدس و تاریخی کلیمیان در ایران شامل آرامگاه دانیال نبی در شوش، پیامبر حیقوق در تویسرکان، پیغمبریه(مدفن چهار پیغمبر یهودی) در قزوین و مقبره استر و مردخای در همدان می‌شوند. امروز کلیمیان ایران حدود 10 هزار نفرند که عمدتا در تهران ساکن‌اند و بخشی هم در شهرهای شیراز و اصفهان زندگی می‌کنند. 

البته آمار ارایه شده از سرشماری اقلیت‌های مذهبی ایران در فصول این اثر به سال 1385 باز می‌گردد که به نظر می‌رسد اگر این آمار بر اساس آخرین سرشماری ایران یعنی سرشماری سال 1390 عرضه می‌شد، موثق‌تر بود.
از دیگر نکاتی که درباره این کتاب باید متذکر شد، این است که در فصل‌های سه تا شش کتاب جدول‌ها و آماری از عبادت‌های دینی، مناسک دینی، گرایش به ارزش‌های مادی و معنوی، مصرف محصولات فرهنگی، مشارکت‌های اجتماعی، رضایت از ابعاد زندگی، شرکت در انتخابات، قوم‌مداری، گرایش ملیت، قانون‌مداری، نگرش به عملکرد دولت،‌ نگرش به زنان، خصوصیات جمیعتی اجتماعی، تحصیلات، وضعیت اشتغال و قشر اجتماعی عرضه شده است. این جدول‌ها و آمار علاوه بر این که اطلاعات دسته‌بندی شده را به مخاطبان کتاب عرضه می‌کند، ارایه کننده برخی یافته‌ها است که در کمتر اثری به آن‌ها پرداخته شده، نظیر میزان مشارکت آنان در انتخابات و چگونگی نگرش اقلیت‌ها به زن و جایگاه فردی و اجتماعی آن. بنابراین، از این نظر هم می‌توان کتاب ارزش‌ها و نگرش‌های اقلیت‌های دینی ایران را اثری قابل اعتنا در نظر گرفت. 

مولف این کتاب در فصل آخر به مقایسه وضعیت فرهنگی و اجتماعی اقلیت‌های دینی توجه کرده، در حالی که منابع، مستندات و زمان جمع‌آوری اطلاعات ذکر نشده است. به یقین ذکر منابع، مستندات و بازه زمانی برای گردآوری این اطلاعات می‌توانست بر مستند بودن آن‌ها مهر تایید بزند.

بیان برخی اطلاعات هم بر جذابیت کتاب افزوده است. به عنوان مثال، اعتقاد به اصول دینی، مناسک دینی و ارزش‌های معنوی در همه اقلیت‌های دینی ایران در این کتاب یکسان بیان شده است. کلیمیان بیش از سایر اقلیت‌های دینی دارای وقت آزادند و آشوریان در قعر این جدول آماری قرار دارند. زرتشتیان و آشوریان در اوقات فراقت خود بیشتر به استراحت می‌پردازند، ارامنه بیشتر از رسانه‌ها استفاده می‌کنند و کلیمیان اغلب مشغول مطالعه می‌شوند.

در این پژوهش آماری، مشارکت آشوریان در انتخابات با میانگین 9/1 بیش از همه و مشارکت زرتشتیان و کلیمیان با میانگین 4/1 کمتر از همه است. همچنین گرایش ارامنه به هم کیش بودن دوستانشان با 3/79 درصد بالاتر و گرایش کلیمیان با 1/63 درصد از همه کمتر است. در این اثر گرایش به قوم‌مداری میان زرتشتیان با میانگین 6/3 از همه بیشتر و میان کلیمیان با میانگین 3 از همه کمتر است. همچنین گرایش به ملیت میان زرتشتیان با میانگین 3/4 از همه بالاتر و میان ارامنه و کلیمیان با میانگین 8/3 از همه کمتر است و نگرش برابر طلبانه به زنان در بین ارامنه با میانگین 89 از همه بالاتر و در بین کلمیان با میانگین 82 از همه کمتر معرفی شده است.

در مجموع می‌توان کتاب «ارزش‌ها و نگرش‌های اقلیت‌های دینی ایران» را که زیر نظر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و پژوهشکده باقرالعلوم تدوین و منتشر شده است، مکتوبی ارزشمند و قابل اعتنا دانست که می‌تواند به عنوان منبعی پژوهشی برای علاقه‌مندان به این حوزه در نظر گرفته شود.

چاپ نخست کتاب ارزش‌ها و نگرش‌های اقلیت‌های دینی ایران اثر مشترک دکتر هوشنگ نایبی و محمدحسن آغاز با شمارگان هزار نسخه، در 200 صفحه و به بهای 60 هزار ریال منتشر شده است.