به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) آیت الله حسن حسن‌زاده آملی ملقب به علامه حسن زاده فیلسوف متأله، فقیه، عارف، منجم و مدرس دروس حوزوی شنبه شب در زادگاهش شهر آمل به دلیل بیماری قلبی دعوت حق را لبیک گفت و به دیار باقی شتافت. علامه حسن زاده آملی در سن ۹۳ سالگی و پس از یک دوره سخت بیماری شنبه سوم مهر ماه ۱۴۰۰ دیده از جهان فروبست. علت فوت علامه از سوی مسئولان درمانی عارضه قلبی ناشی از کهولت سن اعلام شده است.
حضرت علامه آیة‌الله حسن زاده در کتاب «هزار و یک کلمه» در پاسخ به نامه شخصی كه زندگی‌نامه ایشان را خواسته بود چنین می‌نویسند: با تحيّت و سلام: ارباب معرفت دانند كه احياى آثار و تراجم احوال بزرگان علم تا چه اندازه براى همه طبقات اجتماع از هر حيث مفيد است ولى اين كمترين درباره خود چه بنگارد كه نه تأليفى شايان تعريف دارد، و نه تصنيفى سزاوار تحسين. نه عقده‌اى را به بنان خود گشوده است، و نه مشكلى را به بيان خود حلّ كرده است. نه اهل حلّ و عقد است، و نه مرد رتق و فتق. نه بمقامى واصل شده است، و نه بهره‌اى از او حاصل. گويى درباره وى گفته آمد:
نه شكوفه‌اى نه برگى نه ثمر نه سايه دارمهمه حيرتم كه دهقان به چه كار كشت ما را
عمرش از خمسين بگذشت و خود هنوز از عقل هيولانى نگذشت، مع ذلك بنا بفرموده ايزد تعالى: وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها، و بدستور ولى اللّه اعظم امام بحق ناطق جعفر بن محمد الصادق- عليهما السلام- ردّ جواب الكتاب واجب كوجوب ردّ السلام، اين چند جمله تحرير مى‌گردد:
مشخصات
نام حسن و بشهرت حسن‌زاده آملى در هزار و سيصد و هفت هجرى شمسى در ايران لاريجان آمل متولد، و در حجر كفالت و تحت مراقبت پدر و مادرى الهى تربيت و از پستان پاك مادرى مؤمنه عفيفه صدّيقه شير نوشيده‌ام سقاهما اللّه و جميع المؤمنين شرابا طهورا.
اساتید
تحصيلات كتب ابتدائيه را كه در ميان طلاب علوم دينيّه معمول و متداول است از نصاب الصبيان و جامع المقدمات و شرح الفيه و سيوطى و حاشيه ملا عبد اللّه بر تهذيب منطق و شرح جامى بر كافيه نحو و شمسيه در منطق و شرح نظام در صرف و مطول در معانى و بيان و بديع و معالم در اصول و تبصره در فقه و مغنى اللبيب در نحو و شرايع محقق در فقه و چندين كتب جلدين شرح لمعه در فقه و قوانين در اصول تا مبحث عام و خاص را در آمل كه همواره از قديم الدهر واجد رجال علم بود، از محضر مبارك روحانيين آن شهر كه همگى از اين نشأه رخت بر بسته‌اند و برياض قدس در جوار رحمت رب العالمين آرميدند، فرا گرفتم. و نيز از بعضى تعليم خط مى‌گرفتم، تا اينكه خودم در آمل چند كتاب مقدماتى را تدريس مى‌كردم. پس از آن در شهريور هزار و سيصد و بيست و نه شمسى بطهران آمدم و چند سالى در مدرسه مبارك حاج ابوالفتح- رحمة اللّه عليه- بسر بردم و باقى كتب شرح لمعه و از عام و خاص قوانين تا آخر جلدين آنرا در محضر شريف مرحوم آية اللّه آقا سيد احمد لواسانى- رضوان اللّه تعالى عليه- درس خوانده‌ام و بعد از آن چندين سال در مدرسه مبارك مروى بسر بردم تا بارشاد جناب آية اللّه حاج شيخ محمد تقى آملى قدس سرّه بمحضر مبارك علامه حاج ميرزا ابو الحسن شعرانى طهرانى مسجد حوضى- اعلى اللّه تعالى مقاماته- آشنا شدم و آن بزرگوار چون پدر مهربان ساليانى دراز در كنف عنايتش همّ خويش را بتربيت و تعليم اينجانب مصروف داشت و از فنونى چند درى بروى اين ناچيز بگشود:
از منقول تمام مكاسب و رسائل شيخ انصارى (قده) و جلدين كفايه آخوند خراسانى (قده) و پس از آن كتاب طهارت و كتابهاى صلوة و خمس و زكوة و حج وارث جواهر را بصورت درس فقه خارج استدلالى محققانه.
از معقول اكثر شرح خواجه طوسى قده بر اشارات ابن سينا قده و اكثر اسفار ملّاصدرا قده و كتاب نفس و حيوان و نبات و تشريح شفاى شيخ رئيس كه از كتاب نفس تا آخر طبيعيات شفاء است.
از تفسير تمام دوره تفسير مجمع البيان طبرسى از بدو تا ختم آن. از كتب قرائت و تجويد: شرح شاطبيه. از كتب رياضى و هيئت و نجوم: فارسى هيئت قوشجى، و شرح چغمينى قاضى‌زاده رومى، و اصول اقليدس و اكرمانالاؤوس بتحرير خواجه طوسى، و شرح علامه خفرى بر تذكره خواجه، و از اول تا آخر زيج بهادرى، و مجسطى بطليموس به تحرير خواجه طوسى، و عمل بربع مجيّب و اسطرلاب.
از كتب رجال و درايه: دوره جلدين جامع الرواة اردبيلى و درايه فارسى كه از مؤلفات خود آنجناب است. از كتب طب: قانونچه چغمينى و تشريح كليات قانون شيخ رئيس بوعلى سينا و قسمت اعظم شرح نفيس بن عوض مشهور بشرح اسباب.
در آن سنوات استاد آية اللّه حاج ميرزا ابو الحسن رفيعى قزوينى- قدّس سرّه- از قزوين- بتهران تشريف‌فرما شدند و اقامت فرمودند كه بهدايت جناب استاد شعرانى بحضور شريفش تشرّف يافتم و چند سال در محضر مباركش نيز به تحصيل علوم نقلى و عقلى و عرفانى از اسفار صدر اعاظم فلاسفه و شرح علامه فنارى بر مصباح الانس صدر الدين قونوى، و خارج فقه و اصول مشتغل بودم. آن عالم ربّانى بر اين بنده ناچيز عنايات و توجّهات خاصّى مبذول داشت.
و نيز از محضر مبارك حكيم الهى و عارف ربّانى استاد ميرزا مهدى الهى قمشه‌اى- رضوان اللّه تعالى عليه- تمام حكمت منظومه متأله سبزوارى و مبحث نفس اسفار و حدود نصف شرح خواجه بر اشارات شيخ رئيس را تلمذ نموده‌ام و نيز در مجلس تفسير قرآن آنجناب خوشه‌چين بوده‌ام. و آنجناب به من فرمودند وقتى به الحاح و ابرام شما خواستم درس منظومه را قبول و شروع كنم با قرآن مجيد استخاره كرده‌ام اين آيه كريمه آمد وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ.
و نيز مدتى مديد در تهران توفيق استفاضه از مباحث درس خارج فقه و اصول جناب استاد آية اللّه حاج شيخ محمد تقى آملى- قدس سرّه- يافتم و نيز از اعاظمى كه در تهران بادراك محضر مقدسش بهره‌مند بودم جناب حكيم الهى و عارف صمدانى استاد محمد حسين فاضل تونى- رحمة اللّه تعالى عليه- است كه قسمتى از طبيعيات شفا و شرح علامه قيصرى بر فصوص شيخ اكبر محيى الدين عربى را در نزد ايشان تلمذ نموده‌ام. و نيز قسمتى از طبيعيات شفا را در محضر مبارك جناب آية اللّه حاج ميرزا احمد آشتيانى (قده) خوانده‌ام.
در دوشنبه ۲۵ ج ۱/ ۱۳۸۳ ه ق برابر با ۲۲ مهر ۱۳۴۲ ه ش به قصد اقامت در قم تهران را ترك گفتيم. و اكنون كه ماه ولايت رجب ۱۴۰۴ ه ق و ارديبهشت ۱۳۶۳ ه ش است در حدود ۲۱ سال است در حوزه علميه قم كه هنالك الولاية للّه الحق بتدريس معارف حقّه محمّدى صلّى اللّه عليه و آله اشتغال دارم.
از كسانى كه در قم بر اين بنده حق بسيار عظيم دارند آيتين استادان علامه طباطبائى صاحب تفسير عظيم الميزان- مدظلّه العالى- و برادر مكرّم آنجناب مرحوم محمد حسن آقاى الهى طباطبائى- قدّس سرّه- است.
و نيز ساليانى در قم بمحضر مبارك تنى چند از آيات عظام در دروس فقه افتخار تشرف مى‌يافتم و اخيرا توفيق الهى رفيق شد كه از حضور شريف عبد صالح نبيه، مصداق الولد سر أبيه نجل جليل آية اللّه حاج سيد على قاضى تبريزى- قدّس سرّه- جناب حجة الاسلام و المسلمين آقاى سيد مهدى قاضى- رضوان اللّه تعالى عليه- معارفى تحصيل نمايم.
و همچنين بسيارى از آيات و اعاظم و افاخم علما را بر اين بنده ناچيز حق استادى است. ولى اينهمه علل و اسباب ظاهرى است و علة العلل و مسبّب الاسباب و مفيض و واهب على الاطلاق حق جلّ و على است الّذى علّم بالقلم علّم الانسان ما لم يعلم.
تالیفات
امّا تأليفات: براى اينكه نفس را مشغول بايد داشت كه حكما فرموده‌اند نفس را مشغول بدار وگرنه او تو را مشغول مى‌كند، تعليقات و حواشى بر كتب درسى از معقول و منقول و رسائل و جزوات در موضوعات و فنون گوناگون نوشته‌ام.
۱- شرح نهج البلاغة بنام تكملة منهاج البراعه به عربى در پنج جلد كه تكمله منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة مرحوم ميرزا حبيب اللّه خويى است و مقدمه آن بقلم استاد علامه حاج ميرزا ابو الحسن شعرانى- رضوان اللّه تعالى عليه- در تقريظ كتاب مزّين است.
۲- رساله‌اى در ولايت و امامت.
۳- رساله‌اى در رؤيت و عدم آن بر مشرب حكمت و كلام.
۴- رساله‌اى در لقاء اللّه بر منهل عرفان.
۵- رساله‌اى به نام فصل الخطاب في عدم تحريف كتاب رب الأرباب.
۶- رساله‌اى در صبح و شفق و تحقيق در صبح صادق و كاذب و بيان طايفه‌اى از آيات و روايات در اين موضوع.
اين پنج رساله در تكمله نامبرده بمناسباتى كه پيش آمده است درج شده است.
۷- تصحيح و اعراب اصول كافى ثقة الاسلام كلينى- قدّس سرّه- كه در دو جلد طبع شده است.
۸- رساله‌اى در ضبط اسماء روات احاديث بنام اضبط المقال في ضبط اسماء الرجال كه در آخر جلد اول كافى مذكور بطبع رسيده است.
۹- تصحيح خلاصه منهج الصادقين در تفسير قرآن تأليف مرحوم ملافتح اللّه كاشانى.
۱۰- رساله‌اى در قرائت حفص بن سليمان و ابوبكر بن عيّاش راويان عاصم ابن ابى النجود بهدلة كه در آخر تفسير منهج مذكور بطبع رسيده است. علت تأليف اين رساله اين بود كه تفسير منهج چه كبير آن و چه خلاصه آن، بقرائت ابوبكر از عاصم ترجمه بفارسى شده است و قرائت متداول قرآن بقرائت حفص از عاصم است و قرائت عاصم همان قرائت امير المؤمنين على- عليه السلام- است مگر در ده كلمه قرآن چنانكه امين الاسلام طبرسى قدّس سرّه در تفسير مجمع البيان بدان تصريح فرموده است. و اين مطلب را در رساله فصل الخطاب في عدم تحريف كتاب ربّ الأرباب نقل كرده‌ايم كه:
ان قراءة عاصم هى قراءة امير المؤمنين على بن ابى طالب- عليه السلام- الّا فى عشر كلمات ادخلها ابوبكر فى قراءة عاصم حتى استخلصت قراءة على- عليه السلام.
و علامه حلّى- رضوان اللّه عليه- در منتهى فرمود: «اضبط هذه القراءات السبع عند ارباب البصيرة هو قراءة عاصم المذكور برواية أبي بكر بن عياش». و در تذكره فرمود:
«ان هذا المصحف الموجود الآن هو مصحف على- عليه السلام-».
راقم سطور در تدوين اين رساله بسيار زحمت كشيده است. ولى ناگفته نماند كه تصحيح تفسير و رساله ما در قرائت كه بانضمام آن چاپ شده است در ظهر كتاب بنام استاد علامه شعرانى- رضوان اللّه عليه- نوشته شد و اين بنده بپاس احترام استاد متعرض ناشر نشد. و خود آنجناب از اين عمل ناشر ناراحت شده بود و علّت عمل ناشر استفاده از شهرت مرحوم استاد بود- اللهم لا تجعل الدنيا اكبر همّنا-.
۱۱- تصحيح خزائن مرحوم نراقى با مقدمه و حواشى و تعليقات اينجانب بعربى و فارسى.
۱۲- تصحيح كليله و دمنه فارسى بقلم ابوالمعالى نصر اللّه منشى با مقدمه و حواشى و مآخذ اشعار و امثال و ترجمه دو باب آخر آن بفارسى بقلم اينجانب.
۱۳- انسان كامل از نظر (از ديدگاه) نهج البلاغه.
۱۴- خلاصه رساله فوق.
اين دو رساله بمناسبت هزاره نهج البلاغه بساحت مبارك اهل ولايت آن بنياد خير نهاد اهدا شد و بطبع رسيد.
۱۵- تصحيح نصاب الصبيان با مقدمه و تحشيه آن، مزيّن بتقريظ مرحوم استاد شعرانى.
۱۶- كتابى به نام دروس معرفة الوقت و القبله بعربى. در اين كتاب جميع مسائل وقت و قبله و هلال را بصورت چندين درس بر مبناى رياضى بوجوه و طرق عديده آورده‌ايم و بسيارى از آيات و روايات درباره آنها را شرح كرده‌ايم و به اقوال كتب فقهيّه متعرض شده‌ايم و آنچه را كه احتياج بشرح داشت بيان كرده‌ايم و بر آنچه كه نظر داشته‌ايم نظر داده‌ايم و مباحث متفنّنه بسيارى در آن كتاب آورده‌ايم كه هر درس آن خود رساله‌اى جداگانه است.
۱۷- شرح زيج بهادرى بفارسى.
۱۸- تعليقات بر اسفار صدر المتالهين بخصوص از اول جواهر و اعراض تا آخر آن بتفصيل.
۱۹- تعليقات بر اول تا آخر شرح خواجه طوسى بر حكمت اشارات ابن سينا. و بتصحيح كامل آن از روى چندين نسخه شرح اشارات كه در اثناى سه دوره تدريس آن بتمام و كمال تاكنون اشتغال داشتم، توفيق يافتم.
۲۰- تعليقات بر دوره منطق منظومه متأله سبزوارى.
۲۱- رساله‌اى در مناسك حج و پاره‌اى از مسائل فقهيه در موضوعات عديده.
۲۲- تعليقات بر هشت باب معانى شرح مطول تفتازانى.
۲۳- شرح فصوص فارابى يكدوره كامل آن بفارسى.
۲۴- رساله‌اى در تجرد نفس ناطقه كه در اثبات اين مدّعى تاكنون بيش از هفتاد دليل از كتب پيشينيان نقل كرده‌ايم و به ذكر آيات و روايات و مطالب مفيد بسيار در اين باب تبرّك جسته‌ايم.
۲۵- رساله‌اى در توقيفيّت اسماء.
۲۶- رساله‌اى در ردّ جبر و تفويض و اثبات امر بين الامرين بر مبناى حكمت متعاليه.
۲۷- رساله‌اى در مراتب و درجات قرآن مجيد.
۲۸- ديوان اشعارم كه ابتداى آن مزين بتقريظ استاد حكيم ميرزا مهدى إلهى قمشه‌اى- قدّس سرّه- بخطّ خود آنجناب است.
۲۹- تعليقات و حواشى بر دوره اصول اقليدس و شرح صدور آن بتحرير خواجه طوسى. در تصحيح اين كتاب از روى چندين نسخه خطّى، كه سه دوره بتدريس آن در حوزه علميه قم توفيق يافته‌ام، زحمت بسيار كشيده‌ام.
۳۰- تعليقات و حواشى بر اكرمانالاؤوس بتحرير خواجه طوسى، از آغاز تا انجام آن بتفصيل كه خود بمنزله شرحى بر آنست.
اين كتاب در مثلثات كروى و بخصوص در شكل قطاع كرّى (شكل مانالاوس) بحث كرده است. و در ترتيب كلاسيكى رياضيات باصطلاح دانشمندان رياضى ما از متوسطات است. اين كتاب گرانقدر را در مدّت سه سال تحصيلى در حوزه علميه قم يكدوره تدريس و آنرا از روى چندين نسخه خطى تصحيح كامل نموده‌ايم و در تعليق و تحشيه آن بسيار زحمت كشيده‌ايم و در اينكار اثرى قيّم بجا گذاشته‌ايم.
۳۱- تعليقات بر اكرثاوذوسيوس از بدو تا ختم آن.
۳۲- تعليقات بر مساكن از اول تا آخر آن.
۳۳- رساله‌اى در ميل كلّى و مسائل متعدد هندسى و نجومى كه در اقبال و ادبار معدل النهار و منطقة البروج در بيان بعض از آيات قرآنى بحث كرده‌ايم.
۳۴- رساله‌اى در علم اوفاق، كه بيش از هفتاد درس است و بصورت دروس تنظيم شده است.
۳۵- رساله‌اى در ظل (تانژانت).
۳۶- رساله‌اى در تفسير بسم اللّه الرحمن الرحيم.
۳۷- رساله‌اى در سير و سلوك.
۳۸- الهى‌نامه.
۳۹- كتابى در نكات علميه به نام هزار و يك نكته.
۴۰- رساله‌اى در تكسير دائره و بيان نسبت محيط به قطر دائره يعنى بحث از پى.
۴۱- رساله‌اى در تحصيل بعد بين المركزين كه شرح مقاله‌اى از مجسطى بطليموس است.
۴۲- دروس معرفت نفس بفارسى كه تاكنون در حدود يكصد و پنجاه و پنج درس نوشته شده است.
۴۳- رساله‌اى مفصل و مبسوط در اتحاد عقل و عاقل و معقول.
۴۴- رساله‌اى در مثل (مثل افلاطونى) و عالم مثال و مثل معلقه.
۴۵- وجيزه‌اى در تجدد امثال عارف و حركت جوهرى حكيم.
۴۶- تعليقات بر آغاز تا انجام تحفة الأجلّة فى معرفة القبلة، تاليف مرحوم سردار كابلى.
۴۷- رساله‌اى در تضاد.
۴۸- رساله‌اى در علم.
۴۹- رساله‌اى در جعل.
۵۰- تعليقات بر شرح قيصرى بر فصوص محيى الدين عربى.
۵۱- تعليقات بر قبله ملا مظفر.
۵۲- مآخذ و مصادر نهج البلاغة و استدراكات بر آن.
۵۳- تعليقات بر شرح علامه حلى بر تجريد خواجه طوسى قدس سرهما.
۵۴- رساله‌اى به نام مفاتيح المخازن كه در حقيقت تكمله مقدمات دوازده‌گانه علامه قيصرى بر شرح فصوص شيخ اكبر است.
۵۵- شرح فصوص محيى الدين به فارسى يك دوره كامل آن.
۵۶- رساله انه الحق.
۵۷- نهج الولايه.
۵۸- دروس اتحاد عاقل به معقول.
۵۹- وحدت از ديدگاه عارف و حكيم.
۶۰- سى فصل در معرفت وقت و قبله.
۶۱- شرح باب توحيد حديقه سنائى غزنوى، و شرح ابياتى از غزليات خواجه حافظ، و حواشى بر شرح نيشابورى بر مجسطى و رسائل و جزوات و تعليقات ديگر كه حاجت بذكر آنها نيست چنانكه حاجت بذكر آنچه هم گفته‌ايم نبود.
عنایت امام رضا علیه السلام به علامه حسن‌زاده
در عنفوان جوانى و آغاز درس زندگانى كه در مسجد جامع آمل سرگرم بصرف ايام در اسم و فعل و حرف بودم، و محو در فرا گرفتن صرف و نحو، در سحرخيزى و تهجّد عزمى راسخ و ارادتى ثابت داشتم؛ در رؤياى مبارك سحرى به ارض اقدس رضوى تشرف حاصل كردم و به زيارت جمال دل‌آراى ولى‌اللّه‌اعظم ثامن‌الحجج على بن موسى الرضا- عليه و على آبائه و ابنائه آلاف التحية و الثناء- نائل شدم.
در آن ليله مباركه قبل از آنكه بحضور با هر النور امام- عليه السلام- مشرف شوم مرا به مسجدى بردند كه در آن مزار حبيبى از احبّاء اللّه بود و به من فرمودند در كنار اين تربت دو ركعت نماز حاجت بخوان و حاجت بخواه كه برآورده است، من از روى عشق و علاقه مفرطى كه به علم داشتم نماز خواندم و از خداوند سبحان علم خواستم.
سپس به پيشگاه والاى امام هشتم سلطان دين رضا- روحى لتربته الفداء، و خاك درش تاج سرم- رسيدم و عرض ادب نمودم بدون اينكه سخنى بگويم امام كه آگاه به سرّ من بود و اشتياق و التهاب و تشنگى مرا براى تحصيل آب حيات علم مى‌دانست فرمود نزديك بيا، نزديك رفتم و چشم به روى امام گشودم ديدم با دهانش آب دهانش را جمع كرد و بر لب آورد و بمن اشارت فرمود كه بنوش، امام خم شد و من زبانم را درآوردم و با تمام حرص و ولع كه خواستم لبهاى امام را بخورم، از كوثر دهانش آن آب حيات را نوشيدم و در همان حال به قلبم خطور كرد كه امير المؤمنين على- عليه السلام- فرمود: پيغمبر اكرم (ص) آب دهانش را به لبش آورد و من آنرا بخوردم كه هزار در علم و از هر درى هزار در ديگرى به روى من گشوده شد.
پس از آن امام- عليه السلام- طى الارض را عملا به من بنمود، كه از آن خواب نوشين شيرين كه از هزاران سال بيدارى من بهتر بود بدر آمدم، به آن نويد سحرگاهى اميدوارم كه روزى بگفتار حافظ شيرين سخن بترنّم آيم كه:
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادندوندران ظلمت شب آب حياتم دادند
چه مبارك سحرى بود و چه فرخنده شبىآن شب قدر كه اين تازه براتم دادند
من اگر كامروا گشتم و خوشدل چه عجبمستحق بودم و اينها بزكاتم دادند
سلسله مشایخ
بعنوان خير ختام، بذكر سلسله مشايخى كه اين خوشه‌چين خرمن ولايت به اقتفاى طريق و اسناد آن اعاظم- رضوان اللّه تعالى عليهم-، در سلك و عداد حمله اسرار حاملين وحى تشرّف حاصل كرده است، تبرك مي جوييم:
اين متمسك بذيل عنايت اهل بيت عصمت و طهارت- عليهم السلام-: حسن ابن عبد اللّه الطبرى الآملى، المدعوّ بحسن‌زاده آملى- سقاهما اللّه و جميع المؤمنين شرابا طهورا- روايت مى‌كند انجيل اهل البيت و زبور آل محمد (ص) صحيفه مباركه سيّد الساجدين و امام الثقلين على بن الحسين- صلوات اللّه عليه و على آبائه-، و همچنين سائر اخبار و روايات ائمه معصومين- سلام اللّه عليهم- را از:
مولاى مكرم و استاد معظّمش جناب علّامه ذوالفنون جامع علوم عقليه و نقليه، متضلّع در علم فلك و رياضيات عاليه، خرّيت در حلّ ازياج و مجسطى، مخترع آلتى بديع در تحصيل سمت قبله، صاحب تاليفات عديده، معرض از متاع دنيا و زخارف آن: آية اللّه الحاج ميرزا ابو الحسن بن محمد بن غلامحسين الطهرانى، المدعوّ بالشعرانى- اعلى اللّه تعالى مقاماتهم و رفع درجاتهم- از شيخ عالم فقيه محدّث رجالى الحاج الشيخ محمد محسن الطهرانى صاحب الذريعه- رحمه اللّه-، از محدّث ماهر متتبع حفظة المتأخرين الحاج ميرزا حسين النورى- رحمه اللّه- از عالم متفقه متبحّر جامع العلوم العقليه و النقليه الشيخ عبد الحسين الطهرانى- رحمه اللّه- از استاد الفقهاء المتأخرين الشيخ محمد حسن صاحب الجواهر- رحمه اللّه-، از سيد فقيه متبحّر السيد جواد العاملى صاحب مفتاح الكرامه، از شيخ الاصولين المشهور بالوحيد آقا محمد باقر البهبهانى، از والدش محمد اكمل، از محدّث بارع متبحر محمد باقر المجلسى- رحمهم اللّه-، از سيد اديب لغوى فاضل و حكيم كامل جامع الفضائل السيد عليخان المدنى الهندى الشيرازى- رحمه اللّه- صاحب رياض السالكين فى شرح صحيفة سيد الساجدين (ع)، از شيخ فاضل شيخ جعفر بن كمال الدين بحرانى، از شيخ فاضل الشيخ حسام الدين الحلبى، از شيخ اجل خاتمة المجتهدين و بحر العرفان و اليقين الشيخ بهاء الدين محمد العاملى- رحمهم اللّه-.
و هم بروايت مجلسى از عالم جامع بين العقل و العرفان و النقل و الوجدان و الرواية و الدراية مولانا محمد محسن الفيض الكاشانى- قدّس سرّه-، از استاد الحكماء و الفلاسفة المتألهين محمد بن ابراهيم صدر الدين الشيرازى- قدّس سرّه-، از شيخ محقق بهاء الدين عاملى، از والدش عالم بارع حسين بن عبد الصمد الحارثى العاملى، از سيد حسين بن جعفر حسينى كركى، از شيخ جليل على بن عبد العالى ميسى، از شيخ امام شمس الدين الجزينى المعروف بابن المؤذن، از شيخ ضياء الدين على بن السعيد شمس الدين محمّد بن مكّى المعروف بالشهيد.
و نيز صدر المتالهين شيرازى- قدّس سرّه- روايت مى‌كند از سيد محقق اعلم المتأخرين جامع فضائل المتقدّمين سيد محمد باقر داماد قدّس سرّه، از شيخ عالم فقيه متبحر عبد العالى بن على الكركى، از پدرش شيخ محقق مروّج المذهب على بن عبد العالى كركى، از شيخ على بن هلال جزائرى، از شيخ فقيه زاهد ابن فهد الحلّى، از شيخ فاضل مقداد السيورى عن مشايخه إلى الأئمة المعصومين- عليهم السلام-.
سند رواية صحيفه كامله در ابتداى رياض السالكين از شارح آن تا امام سجاد- عليه السلام- بچند طريق منصوص است و از ديگر مشايخ نيز در صحف مكرمه آنان و ديگران از كتب رجاليه و جوامع روائيه مضبوط است دعويهم فيها سبحانك اللهم و تحيتهم فيها سلام و آخر دعويهم أن الحمد للّه رب العالمين.
اشعار
حسن‌زاده آملی در همان سن و سال کم به مطالعه کتاب‌های گلستان و بوستان سعدی و بهارستانِ جامی روی آورد. یکی از آثار حسن‌زاده آملی دیوان اشعار است که حدود پنج هزار بیت دارد و در قالب‌های غزل، رباعی، قصیده و ترجیع بند سروده شده، اما بیشتر اشعار در قالب غزل و در خصوص سیر و سلوک عرفانی است. دیوان اشعار حسن‌زاده به سبک شاعران گذشته همچون حافظ، مولوی و محمود شبستری سروده شده است.
جامعیت علمی
گذشته از فضائل عملى و معنوى حضرت علامه، بدون شكّ ايشان در جامعيّت در علوم اسلامى در عصر اخير كم نظير يا بى‌نظير مى‌باشند. كيفيّت سير تحصيلى ايشان حقّا موجب اعجاب و اسوه حسنه براى همه طلاب مى‌باشد و بر خلاف شهرتشان درعلوم عقلى و عرفانى، تحصيلات ايشان در فقه و اصول بيش از حكمت و عرفان است.
در اینجا از باب اختصار، به نقل ترجمه بخشى از فرمايشات علاّمه شعرانى ره درباره ايشان در حدود ۴۰ سال پيش، بسنده مى‌شود.
در اجازه اجتهاد ايشان مى‌فرمايند: «... همانا از جمله كسانى كه هر دو غايت را براى خود محقّق كرده شايستگى اتّصاف به حيازت هر دو منقبت دارد مولانا الاجلّ الموفّق نجم الدّين و نور الصّباية و مصباح العلم و شمس الهداية شيخ حسن آملى معروف به حسن‌زاده است. او كه خداى موفّقش بدارد بخشى از عمر خويش را در تحصيل كمالات انسانى و فضايل نفسانى صرف كرد بيست سال بلكه بيشتر او را آزمودم و امتحان نمودم. در اين مدّت در او چيزى جز جدّ و اجتهاد نديدم كه موجب شين و مؤاخذه گردد. از علوم دين همه آن چيزهايى را كه علماء دين واجب است بدانند گرد آورده است. او را بارى نديدم كه از يادگيرى علم واجبى تأنّف ورزد اگر چه جاهلان از آن علم كراهت داشتند و نيز او را نديدم كه به جهل و نادانى افتخار كند يا تقرّبا الى العوام خود را به نادانى به زند همان طور كه گاهى از غير او مشاهده مى‌كنيم.
به اين سبب است كه او در علم قرآن: لفظ و معنايش، باطن و ظاهرش، قرائت و كتابتش و ديگر امور متعلّق به آن بر اقران خويش فائق و در تتبّع احاديث و علوم ادبى مورد نياز در آن بر غير خويش برتر گشته است. كلمات كتاب شريف كافى را ضبط كرده آن را به نحوى شگفت‌آور و به طرزى كه بيشتر مردم از آن ناتوانند اعراب گذارى نموده است. او در علم نجوم و رياضيّات وابسته به آن يدى طولى دارد و در استخراج هلال و كسوفين داراى مهارت است. شخصى كه دانشى در اين امر دارد او را آزموده مهارتش را در اين امر بر استخراج ديگران ترجيح داده است. او در علوم شرعيّه عقليّه و نقليّه سواركار ماهر ميدان مسابقه است. من او را بر استنباط فروع از اصول توانا ديده‌ام و به او اجازه داده‌ام رواياتى كه نقل آن براى من صحيح است از من روايت نمايد. و درخواستم اين است كه مرا از دعا فراموش نفرمايد. حررّه أبوالحسن المدعوّ بالعشرانى عفى عنه فى سنة ۱۳۹۳.»
و در تقريظ شرح نهج البلاغه ايشان مى‌فرمايند: «... و چون بر اهتمام جناب فضال، اديب بارع، عالم جامع، گردآورنده قصبات سبَق در ميدان اكتناه حقايق و برنده قدح معلّى در استهام علوم و دقايق، دارنده فكرت نقّاده و فطنت وقّاده لوذعىّ المعىّ حبر مؤتمن حاج شيخ نجم الدّين حسن آملى طبرى (ضاعف الله قدره) مطّلع گشتم شادمان شدم چون از مهارت و تتبّع و تبحّر او در علم و بردبارى و تحمّل او در عمل آگاه بودم زيرا ساليانى است او را آزموده‌ام و باطن كارش را شناخته‌ام. فنونى را پيش من فرا گرفته است، چه فنونى كه ديگر مشتغلين به آنها اهتمام مى‌ورزند و چه فنونى كه ديگران به علّت غموض و پيچيدگى آنها به آنها اهتمام ندارند. ايشان در اصول فقه همانند ساير علوم كوتاهى نمى‌كرد و نسبت به آن قصورى نمى‌نمود .
همانا ابناء روزگار ما كم همّتند و به اندك چيزى از دانش قناعت مى‌كنند همانند كسى كه در اكل ميته بر قدر ضرورت اكتفا مى‌نمايد. بسيارى از اينان را مشاهده مى‌كنى كه از علوم منسوب به شرع فراهم نمى‌آورند مگر مسايل محدودى را در اصول مانند فرق بين معناى حرفى و اسمى، صحيح و اعم، ترتّب، اجتماع امر و نهى، مقدّمه واجب، فرق بين تعارض و حكومت، اصل مثبت و غير آن كه از شمار انگشتان دست بيرون نيست، و مسايلى را در فقه مانند بيع معاطات، بيع فضولى و خيارات .
امّا شيخ ما كه نامش را به بزرگى ياد كرده‌ايم نسبت به وقتش ضنّت و نسبت به عمرش خسّت نورزيد بلكه آن را در علوم دينيّه صرف كرد و آنها را مُتقَن فرا گرفت. او در لغت و ادب استاد و به قرآن و قرائات و تفسير قرآن عارف و در علم كلام و ساير علوم عقليّه مُتقن و استوار و در حديث و رجال و ساير علومى كه ديگران آن را فضل مى‌دانند و به آن اعتنا نمى‌كنند با آنكه احتياج دين به ان علوم شديدتر و بيشتر است تا آن علومى كه در كسب شهرت و تحصيل عنوان اجتهاد به آن نيازمندند اهل نظر و انديشمند است. افزون بر همه اينها همراه با علوم شرعيّه بسيارى از كتب رياضيّه مانند مجسطى و اصول اقليدس و اكر و شرح تذكره و غير اينها را پيش من فرا گرفته است. و عمل به زيجهاى جديد و استخراج تقويم و سير كواكب و امور متعلّق به آنها را به خوبى مسلّط گشته است. خلاصه جناب ايشان براى تصدّى كارهاى بزرگ شايسته است. اميدواريم اين شرح را به نيكوترين صورت و بهترين شيوه تكميل نمايد. او پيش از اين برخى از كتابها را اصلاح و شرح نموده و مهارت خود را به اثبات رسانده است. خداوند متعال به حق محمّد و اهل بيت طاهرش او را براى ترويج دين و دانش موفّق بفرمايد.»
بیشتر از جوانها مطالعه می‌کرد
جت الاسلام عبدالله حسن زاده آملی در برنامه‌ای رادیویی در خصوص مقام علمی پدر از منظرعلامه طباطبایی می‌گوید: علامه طباطبایی شبهای پنجشنبه جلساتی داشتند که به صورت دوره ای در منزل یکی از علما برگزار می‌شد و جلسه درس خصوصی آنها بود. در یکی از این شبها ایشان به اساتید حاضر در جلسه که همگی از بزرگان حوزه بوده اند می‌فرمایند که بروید هیئت و ریاضیات را نزد آقای حسن زاده بخوانید. و البته از آن جمع فقط یک نفر بعد از جلسه اظهار کرد که به من درس بدهید که ایشان آیت الله جوادی آملی بوده است.
پدرم در شبانه روز شاید فقط ۴ ساعت استراحت دارد و بقیه را به مطالعه و عبادت و امور زندگی می‌پردازد. گاهی ایشان می‌گفتند که من بیشتر از شما جوانها مطالعه می کنم و حقیقتا هم همینطور است. ایشان البته وقت مشخصی را هم برای خانواده اختصاص می‌دهد و در ساعات پیش از صرف غذا با گپ و گفت و گاهی نقل روایت سعی می‌کنند فضای خانه را عوض کنند.
حسن زاده با بیان اینکه علامه، احترام زیادی برای مادرم قائل هستند که این رفتار ایشان همیشه برای ما درس بوده است،می‌افزاید: پدرم دفترچه کوچکی دارند که من آن را دیده ام. ایشان در آن دفتر امور روزانه خود را محاسبه می‌کند و به خودش نمره می‌دهد. البته در دوران کودکی که آن دفتر را دیدم به نظرم کار دشواری نمی آمد ولی الان که می‌اندیشم می‌بینم چه کار سختی است که انسان عادلانه و به دور از نفسانیات بتواند از خویش حساب بکشد و به خودش نمره دهد.
مکاشفات و رویاهای صادق علامه حسن زاده آملی
پایگاه اطلاع رسانی علامه حسن زاده آملی درباره مکاشفات و رویاهای صادق علامه حسن زاده آملی می‌نویسد: «علامه نقل می کنند، در مبارک سحر لیله چهار شنبه هفدهم ربیع المولود 1402 هجرى قمرى مطابق بیست و سوم در ماه 1360 هجرى شمسى فرخنده میلاد خاتم النبیاء (علیه السلام ) و وصى او صادق آل محمد علیه الصلوه و السلام که به ترقیم رساله انه الحق به عنوان یادنامه استاد علامه طباطبایى که سب شصتم از رحلت آن جناب بود، اشتغال داشتم ، ناگهان مثال مبارکش با سیماى نورانى که از سیماهم فى وجوههم من اثر السجودحکایت مى نمود، برایم متمثل شد - فتمثل لنا بشرا سویا - و تفقدى نمود که با لهجه اى شیرین و دلنشین از طیب طویت و حسن سیرت و سریرتم بشارتم داد تا چند لحظه اى در حضور انورش مشرف بودم ، و چون به خود آمدم تعبیر رفت که این تحفه و هدیه انه الحق مرضى خاطر آن متأله به حق است.»
یکشنبه ۴ مهر ۱۴۰۰ - ۱۳:۰۴
نگاهی به زندگی و آثار علامه ذوالفنون از زبان خودش/ آیت‌الله حسن‌زاده آملی بیش از جوانها مطالعه می‌کرد
آیت الله حسن حسن‌زاده آملی ملقب به علامه حسن زاده فیلسوف متأله، فقیه، عارف، منجم و مدرس دروس حوزوی شنبه شب در زادگاهش شهر آمل به دلیل بیماری قلبی دعوت حق را لبیک گفت. به این بهانه در گزارشی نگاهی به زندگی و آثار علامه ذوالفنون از زبان خودشان داشته‌ایم.
نظر شما