به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) نشست نقد و بررسی کتاب «تاریخ انگاره شیعی زیارت بر پایه بازسازی کتاب المزار اشعری» نوشته حامد خانی (فرهنگ مهروش) امروز سه‌شنبه دوم شهریور به همت خانه کتاب و ادبیات ایران با همکاری معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه امام صادق(ع) و با سخنرانی مولف کتاب، مجید معارف، استاد گروه قرآن و حدیث دانشگاه تهران و سعید طاوسی‌مسرور، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به صورت مجازی برگزار شد.

مهروش در این نشست توضیحاتی را درباره کتاب ارائه کرد و گفت: من زمانی که دانشجوی کارشناسی ارشد رشته علوم و قرآن وحدیث بودم به دلیل علاقه‌های خودم به این حوزه پرداختم و به سمتی کشانده شدم که مطالعه درباره زیارت و تشیع را جدی بگیرم. وقتی من این کار را دنبال کردم با پایان یافتن پایان نامه‌ام به دایره المعارف اسلامی رفتم و در آنجا مدخل نویسی بخش مطالعات مردم شناسی علوم و قرآن و حدیث به من واگذار شد. مجموع این عوامل سبب شد که من به پدیده زیارت به عنوان یک آیین مهم در جهان تشیع علاقه‌مند شوم و روی مطالعه آن متمرکز شوم. در سال 1392 حاصل مطالعات خود را در همایش صحیفیه رضویه در قالب یک مقاله با عنوان «مفهوم زیارت و جایگاه آن در فرهنگ اسلامی» ارائه کردم و در آن تحول انگاره زیارت را شرح دادم.
 
او ادامه داد: پس از آن درباره آیین‌های زیارتی شیعه و ادعیه شیعه کار کردم و به همین دلیل به مرور به نتیجه رسیدم که اگر بخواهیم تاریخ زیارات شیعی را چنانکه بوده بشناسیم و تحول آیین‌های زیارتی را در جهان تشیع بکاویم نیازمند این هستیم آثار کهن زیارتی جهان اسلام را بازسازی کنیم. این در حالی است که قدیمی ترین متن درباره این موضوع کامل الزیارات است و در زمانی پدیده آمده که می‌خواستند انگاره تثبیت شده زیارت را بررسی کنند. اگر کسی این کتاب را بخواند و با آداب بعدی زیارت مقایسه کند متوجه می‌شود که تحولات بعد از آن بسیار جزئی است و گویی هر اتفاقی می‌خواسته بیافتد افتاده است و ما برای تطور مفهوم زیارت باید به قبل از این کتاب برگردیم. متاسفانه بسیاری از منابع قدیمی هم از بین رفتند و تنها کتاب المزار اشعری باقی مانده که مطالعاتم در این باره بعدها در یک مقاله مجزا به چاپ رسید. المزار اشعری از بین نرفته بلکه صرفا در قالب یک مجموعه منسجم تر خودش قرار گرفته گویی چندتا تحریر از المزار اشعری وجود داشته که در نهایت شالوده و شاکله اصلی کتاب قابل شناسایی است و حجم قابل توجهی از روایات و زیارات در کتاب کامل الزیارات آورده شده است. روایات کامل الزیارات همه در دسترس ما قرار دارد. من همچنین روی ساختار کتاب‌ها هم بررسی‌هایی انجام دادم و سعی کردم روایات را بر اساس همان ترتیب در کتاب المزار اشعری بازسازی کنم.
 
مهروش گفت: حالا از این بازسازی درباره تاریخ انگاره شیعی چه نتیجه‌ای می‌توانیم بگیریم و میراث شیعیان چه دستاوردهایی برای ما خواهد داشت؟ در زیارت مسائلی وجود دارد که در مطالعات کنونی تشیع برای ما آشکار نشده است. مطالعات من در این باره طولانی شد و بخش زیادی از آن در کتاب حاضر آماده شده است.
سعید طاوسی‌مسرور نیز در ادامه این نشست با بیان اینکه در سده گذشته، شاهد تحولاتی در حوزه تاریخ‌نگاری هستیم و رفته‌رفته از فضای تاریخ‌نگاری سنتی که متمرکز بر تاریخ‌نگاری سیاسی بوده، فاصله گرفته می‌شود و ما از حدود دهه ۱۹۷۰ به‌بعد، تاریخ اجتماعی نوین را داریم و بعداً در اثر تحولات و تکامل آن، مباحثی مانند تاریخ فرهنگی را شاهد هستیم و همینطور تاریخ اندیشه و تاریخ‌انگاره را داریم عنوان کرد: تحولی که صورت گرفته، این است که در تاریخ‌نگاری، به امر واقع‌شده و رخدادی مانند حوادث یا حتی در تاریخ اجتماعی به پوشاک، خوراک و آنچه در زندگی استفاده شده توجه می‌شده است، اما رفته‌رفته این دایره وسیع‌تر می‌شود و در تاریخ فرهنگی شاهد هستیم که ذهنیت‌ها نیز محل بررسی قرار می‌گیرند.

او با اشاره به اینکه در تاریخ اندیشه، فکر و تحولات آن نزد پیروان یک مذهب یا یک جریان بررسی می‌شود افزود: اما یک وقت است که به تاریخ زیارت می‌پردازیم، اعم از اینکه کلی وارد شویم یا تاریخ اجتماعی آن را بحث کنیم که مطرح می‌کنیم آداب و رسوم و اماکن زیارت چه بوده و بر این زائران چه گذشته است. اما یک وقت از تاریخ‌انگار سخن می‌گوییم که در اینجا می‌خواهیم بدانیم که چه درکی از زیارت وجود داشته و زیارت چطور فهم می‌شده و احیاناً تحولی در آن رخ داده یا خیر و وقتی می‌گوییم انگاره شیعی زیارت، می‌خواهیم ببینیم زیارت نزد شیعیان چه مفهومی داشته و می‌توانیم سیر آن را بررسی کنیم. کار مولف کتاب این است که این انگاره را نزد شیعیان متقدم بررسی کرده‌اند.

این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه تاریخ‌انگاره در ایران هنوز جدید و ادبیات نظری آن نیز اندک است یادآور شد: اما دانشگاه امام صادق(ع) کتابی را با نام «مقدمه‌ای بر تاریخ‌نگاری انگاره‌ای و اندیشه‌ای» به‌قلم آقای گرامی و با مقدمه دکتر پاکتچی منتشر کرده که می‌توان به آن مراجعه کرد. دکتر خانی نیز در این زمینه فعال هستند و همایشی را هم در همین زمینه در دانشگاه گرگان برگزار کردند.

طاووسی مسرور در ادامه ضمن ارائه پیشنهاداتی درباره کتاب توضیح داد: مولف می‌توانست در مقدمه به تاریخ‌انگاره بپردازد تا خواننده برای مطالعه بیشتر، راحت‌تر بتواند اقدام کند و در فضای بحث قرار بگیرد. بحث تاریخ زیارت از ابعاد مختلف، جای کار دارد. دانشگاه امام صادق(ع) سال گذشته نشستی را برگزار کرد که عنوانش «تاریخ اجتماعی زیارت در جهان اسلام» بود و در این باب سخنرانی کردم و امیدوارم روزی موفق به تدوین آن شوم. این را باید تذکر دهم که جای تأسف است که فردی از مراکش به ایران می‌آید و در مورد زیارت بین شیعیان هزار صفحه کتاب می‌نویسد، اما ما کم‌کاری داریم و امیدوارم در عرصه‌های مختلف مانند پایان‌نامه، رساله و ... به موضوع زیارت بیش از پیش توجه شود.
اما در مورد کتاب دکتر خانی باید بگویم که مؤلف به منابع متعددی مراجعه کرده و این از محاسن کتاب است.

به گفته او، در این کتاب از ۲۴۴ منبع استفاده شده است که از این تعداد، ۱۷۸ منبع به زبان فارسی و عربی و ۶۶ منبع نیز به زبان لاتین بودند که تنوع خیلی خوبی هم دارد و از مقالات و منابع کهن استفاده شده است.

طاووسی مسرور گفت: در کتاب مباحث بسیار ارزنده و متنوعی مطرح شده است و به نظر بنده هر پژوهشگری در مسئله زیارت می‌تواند به این کتاب رجوع کند؛ مثلا زیارت از منظر فرهنگ‌های مختلف بررسی شده و آیین‌های زیارتی یا زیارت اسلامی مورد کنکاش قرار گرفته که زیارت اسلامی را به دو دسته زیارت مطلق قبور و زیارت قبور خاص تقسیم می‌کنم که اینها نیز بررسی شده است. در مورد کتب مزارات و شخصیت سعد و کتاب مزار او نیز باید بگویم که این کتاب بازسازی شده و مطالب خوبی در این زمینه ارائه شده است. در انتها نیز تحلیل‌های دین‌شناختی با توجه به پژوهش انجام‌شده مورد توجه قرار گرفته است.

او با اشاره به نکاتی در باب بخش بازسازی گفت: خوب بود که این بخش با ترجمه عرضه می‌شد؛ چون زبان اصلی کتاب زبان فارسی است و اگر ما ترجمه روایات را نیز داشتیم، فایده کتاب برای مخاطب دانشجو بیش از پیش می‌شد و دیگر اینکه در مورد بخش بازسازی‌شده، جای تحقیق خود این متن بسیار وجود دارد و می‌توان در مورد روات و مشایخ سعد و منابعی که مکتوب بوده و سعد از آن‌ها اخذ کرده و تعابیری که در کتاب آمده و ممکن است مخالف و معارض داشته باشد، بررسی‌هایی را انجام داد و چه‌بسا این بخش از کتاب قابلیت تبدیل به کتاب مستقل هم داشته باشد.

اما در مورد رویکرد کلی کتاب باید بگویم: اینکه بخواهیم تاریخ‌انگاره شیعی زیارت را استخراج کنیم، گام مهمی برداشته شده و مؤلف پیشنهاد داده که سایر کتب مزار متقدم نیز بازیابی شوند تا تصویر جامع‌تری پیش‌روی مخاطبین قرار بگیرد. این بسیار مطلوب است و من هم موافقم، اما به صرف این کار انگاره شیعی زیارت در قرون متقدم به دست نمی‌آید و یک ملاحظه این است که این متنی که بررسی شده، نخبگانی است و نوشته یک عالم شیعه است و درک او از زیارت را نشان می‌دهد، اما اینکه عوام شیعه چه زیارتی داشتند، برای ما روشن نیست.

طاووسی مسرور با بیان اینکه بحث روایت با مقام عمل ممکن است متفاوت باشد و لزوماً هر توصیه‌ای شاید مورد عمل نبوده باشد افزود: بنابراین باید با مراجعه به منابع مختلف، آنچه شیعیان متقدم در مقام عمل به عنوان زیارت انجام می‌دادند را استخراج و به این پژوهش اضافه کنیم. همچنین مؤلف در فهرست منابع دقت داشته و در مورد کتبی که انتسابش به مؤلف قطعی نیست، به این نکته اشاره کرده است، اما دو مورد رعایت نشده که یکی «نوادر المعجزات» است که ابن رستم طبری به عنوان مؤلف ذکر شده، اما این نسبت درست نیست. مورد دیگر نیز کتاب «المومن» حسین بن سعید اهوازی است که قطعاً از او نیست و شواهد درون‌متنی نشان می‌دهد که متأخر از دوره حسین نوشته شده است. مضامینی دور از مکتب اهل بیت(ع) و امامیه نیز در آن هست و تعیین‌تکلیف این متن را دشوار می‌کند. یک آثاری هم پیشنهاد می‌کنم که مؤلف به آنها توجه داشته باشند؛ مانند آثار آقای پیمان اسحاقی که در زمینه زیارت کارهای خوبی دارند و از جمله مدخل زیارت در فرهنگ سوگ شیعی است و این فرهنگ سوگ هم می‌توانست به آقای خانی کمک کند.

مجید معارف نیز در بخش دیگری از این نشست طی سخنانی گفت: وجود لحن علمی و محققانه کتاب، بر پایه معارف برون‌دینی از یک‌سو است که مؤلف کتاب، پدیدارشناسی کردند که زیارت چیست و همچنین وجود نگاه درون‌دینی ازسوی دیگر با توجه به مراجعه مستقیم به کهن‌ترین متون اسلامی است؛ به طوری که حتی نگاه درون‌دینی ایشان نیز محققانه و بی‌طرفانه است و نه جانب‌دارانه و این رویه می‌تواند درسی برای همه محققان جوان ما باشد.

او افزود: دومین مزیت کتاب، بهره‌گیری وسیع از منابع مرجع و تخصصی به زبان‌های عربی، فارسی و انگلیسی است؛ یعنی این اثر پژوهشی بر پایه مراجعه مستقیم و فیش‌برداری‌های خیلی ریز و اساسی و تالیف فیش‌ها همراه با تحلیل علمی است. بنابراین مطالب، شعارگونه نیست، بلکه قابلیت دفاع دارد. سوم، بینارشته‌ای بودن موضوع کتاب است که با سر زدن به فرهنگ‌ها، آیین‌ها و مذاهب مختلف و پی‌جویی از مفهوم و ماهیت پدیده زیارت گردآمده است. در همین مزیت سوم، مثلاً مؤلف در این قسمت، کارش مطالعه تطبیقی اسلام و ادیان پیش از اسلام نیست که بگوییم بررسی تطبیقی زیارت در اسلام و عهدین را انجام داده است، بلکه کار ایشان صبغه تمدنی دارد؛ یعنی نه‌تنها به سراغ ادیان پیش از اسلام رفته‌اند، بلکه به سراغ ادیان غیرابراهیمی هم رفته‌اند. بنابراین اثری در حوزه تاریخ تمدن بشری است که جنبه‌های اسلامی قوی‌ای هم دارد.

معارف با اشاره به نکته چهارم یعنی ساختارسازی خوب و استوار کتاب توضیح داد: اگر از ابتدا تا انتهای کتاب را بنگریم، در ساختار کتاب چهار مقوله را می‌بینیم که عبارت از: عام‌العام، عام، خاص و خاص‌الخاص هستند. بخش عام‌العام، مباحث بین‌الادیانی و بین‌التمدنی زیارات است. بخش عام، گونه‌ها و کارکرد زیارات اسلامی است که یک بحث عمومی از منظر ادبیات اسلامی محسوب می‌شود. بخش خاص، بازسازی مزار سعد بن عبدالله اشعری است و بخش خاص‌الخاص نیز مربوط به بخشی است که ایشان سعی کردند در مزار سعد بن عبدالله تبویب ایجاد کنند و بگویند در این کتاب، فلان باب، قبل یا بعد از فلان باب بوده است و با توجه به الگوهایی که از کامل‌الزیارات ابن‌قولویه و کتاب‌الحج کلینی به دست آوردند، برای کتاب مزار، ساختارسازی کرده‌اند؛ بنابراین باید گفت که کتاب ساختارسازی خوبی دارد.

به گفته این استاد دانشگاه، پنجمین مزیت کتاب، آشناکردن مخاطب با یک شخصیت بزرگ حدیثی و فقهی به نام سعد بن عبدالله اشعری است که از عالمان بزرگ شیعه در قرون سوم و چهارم بوده و از اساتید شیخ صدوق و شخصیت‌های تاثیرگذار شیعی محسوب می‌شود؛ هرچند متأسفانه به دلیل اینکه بسیاری از آثار ایشان از بین رفته، تا اندازه‌ای مهجور است و امروز اگر به دانشجویان و اساتید رشته قرآن و حدیث بگوییم دو دقیقه در مورد سعد حرف بزنند، شاید از عهده برنیایند. اما این شخصیت در این کتاب، بازپروری و شناسانده می‌شود.

او با اشاره به مزیت ششم کتاب عنوان کرد: شناخت گونه مزارنویسی در تألیفات عالمان مسلمان، خصوصاً شیعه و احیانا توجه به سیر تحول و تطور آن است. یک گونه‌ای از کتب حدیثی داریم که به آن، کتب مزار می‌گوییم. البته بنده سال‌ها قبل تحقیقی برای دانشنامه جهان اسلام انجام دادم که در آن تحقیق، مزارنویسی و سابقه آن را توضیح دادم. اما در این کتاب، با پدیده و گونه مزارنویسی آشنا می‌شویم.

معارف هفتمین مزیت کتاب را آموزش نحوه بازیابی یک اثر مفقود با پی‌جویی ریشه‌های اولیه کتاب از یک‌طرف و حضور بقایای کتاب در آثار دوره‌های بعد از طرف دیگر دانست و گفت: این واقعاً از مسائل مهم است که به لحاظ فرهنگ شیعی که مبتنی بر اصالت کتابت و تدوین بوده، خیلی به این مطلب نیاز داریم و به دانشجویان و علاقه‌مندان توصیه می‌کنم این کتاب را به مثابه یک کارگاه بخوانند و ببینند بازسازی آثار قدیمی که بخشی از هویت ما است، چطور امکان دارد و روش‌های علمی آن چیست. مزیت هشتم کتاب هم عبارت از ارائه کتابی ولو به شکل ناقص به عنوان مزار سعد بن عبدالله اشعری، با نزدیک به ۳۰۰ حدیث و آوردن آن به صورت پی‌درپی و به صورت تبویب‌ شده است. چیزی که به عنوان مزار ارائه می‌کنند، از صفحه ۱۷۴ کتاب تا ۲۵۶ را شامل می‌شود و بالغ بر ۲۵۸ حدیث را در بر می‌گیرید و از این به‌بعد کتاب مزار اشعری قابل ارائه می‌شود و بر همین اساس باید گفت که قسمتی از این کتاب می‌تواند یک اثر تاریخی باشد.

معارف درباره نهمین مزیت کتاب که مربوط زبان و ادبیات فارسی توضیح داد: به عنوان یک ارائه مناسب و شیرین است که در نگارش آقای خانی مدنظر قرار گرفته و به کتاب جذابیت داده و خواننده را دچار سخت‌خوانی نمی‌کند. البته هرچند که نثر کتاب شیرین است، اما فهم کتاب، دقت و تأمل می‌طلبد؛ یعنی باید برای کتاب وقت گذاشت و با دقت خواند، اما در مسیر خواندن آن، خواننده دچار خستگی نمی‌شود. ایشان بین سهولت و عمیق بودن مطالب، جمع کرده‌اند.
معارف در بخش پایانی سخنان خود درباره مزایای کتاب توضیح داد: بخش پایانی در باب مزایا هم به مقدمه گویا، جمع‌بندی کامل و مناسب و ارائه نمایه اعلام و اطلاعات کتاب برمی‌گردد که کتاب، علاوه بر فهرست منابعی که دارد و اطلاعاتی را به خواننده منتقل می‌کند، مؤلف محترم نیز در پایان کتاب، یک جمع‌بندی مناسبی ارائه دادند و قدم‌به‌قدم گفته‌اند چه کرده‌اند و حاصلش چه بوده است.

او درباره کاستی‌های کتاب نیز توضیحاتی داد و افزود: کار ایشان در مولفه‌های معنایی زیارت خوب است. در صفحه ۹۰ یک اصطلاح توقیع را به کار برده‌اند و به خلیفه عباسی نسبت داده‌اند که اگر به معنای لغوی باشد اسنادش به خلیفه درست است، اما توقیع در معنای اصطلاحی منتسب به امام عصر(عج) است. در صفحه ۹۹ نیز آورده‌اند به نظر می‌رسد قبل از اسلام عمره متمایز از حج بود که در اینجا خیلی احتیاط علمی به خرج داده‌اند؛ چون تفکیک عمره از حج به عنوان دو مراسم آیینی قبل از اسلام یک مسئله قطعی است که عمره را در سایر ماه‌ها به‌جا می‌آوردند و حج نیز حج قرآن بوده است.

از صفحه ۱۶۲ به‌بعد، جایگاه روایات احمد بن عیسی اشعری به عنوان یکی از منابع کتاب سعد آمده مطرح شده است و ارتباطی بین مزار سعد با مزار احمد ایجاد کرده‌اند. با اصل بحث موافق هستم، اما اینکه ما بگوییم احمد بن محمد بن عیسی اشعری دارای کتابی به نام المزار بوده که از منابع مزار سعد است را موافق نیستم؛ چون احمد، شخصیت خیلی بزرگی در قم بوده و کتبش مرجع بوده است و شیخ طوسی و نجاشی کتاب‌های احمد بن محمد بن عیسی را در اختیار داشتند و با طریق به احمد بن محمد بن عیسی رسیدند و در این طریق کتاب‌شناسان بزرگی هستند. اگر واقعا احمد اشعری کتابی به نام المزار داشت، به وسیله این بزرگان کتاب‌شناس اسمش ذکر می‌شد، اما هیچ کسی چنین اشاره‌ای نکرده است. اما می‌شود احتمال داد که در النوادر احمد اشعری که گونه‌ای کتاب جامع بوده، چند روایت در باب زیارات بوده باشد اما تألیف اثر مستقلی به نام المزار را کمتر دارای احتمال می‌دانم.