سرویس تاریخ خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - نشست رونمایی و معرفی نخستین جلد کتاب «فرهنگ زبان اوستایی» در مرکز همایش‌های بین‌المللی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد. در این برنامه، مهرداد قدردان، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ زرتشتی و زبان‌های باستانی، سَروَر تاراپوروالا، موبد زرتشتی، نازنین خلیلی‌پور، دانش‌آموخته دکتری فرهنگ و زبان‌های باستانی و شادی داوری، دانش‌آموخته دکتری زبان‌شناسی سخنرانی کردند.

اجرای نشست را محمدعلی نیازی، پژوهشگر فلسفه، برعهده داشت و آیین نیایش زرتشتی نیز در ابتدای برنامه توسط ویستا رایومند اجرا شد. ژاله آموزگار استاد پیشکسوت زبان‌های باستانی دانشگاه تهران و جمعی از علاقه‌مندان نیز در این نشست حضور داشتند.

کتاب «فرهنگ زبان اوستایی» پژوهشی نو در زمینه دانش اوستاشناسی است. در نوشته‌ای بر این کتاب چنین آمده است: پس از سال‌ها که از انتشار کتاب بارتولومه می‌گذرد، نیاز به فرهنگی فراگیر که خوانش‌های تازه‌ترِ واژه‌هایِ اوستایی را دربرداشته، باشد، سخت احساس می‌شد. با توجه به دشواری‌های ترجمه اوستا، به ویژه گاهان پژوهشگران بیشتر درگیر درک و فهم واژگان و جملات دشوار و پیچیده آن متون بوده‌اند و کمتر فرصت و مجالی یافته‌اند که به نگارش واژه‌نامه‌ای متناسب با نیازهای امروز اوستاشناسی بپردازند.

نیما سجادی، نگارنده کتاب بر پایه واژه‌نامه بارتولومه سامان یافته است، افزون بر به‌روزرسانی خوانش‌ها و ترجمه‌های قدیم، شمار چشمگیری از واژه‌های اوستایی را که در پژوهش بارتولومه نادیده گرفته شده، به این واژه‌نامه پیوست کرده است. روشن و آشکار است که کار گردآوری همه واژه‌های اوستا و روزآمد ساختن آنان نیازمند زمانی دراز و تلاشی پیوسته است.

محمدعلی نیازی، پژوهشگر فلسفه و مجری برنامه با گرامیداشت یاد فرهنگ مهر گفت: اگرچه این نشست با حضور هم میهمانان زرتشتی برگزار می‌شود اما در حقیقت همه ما ریشه‌ای زرتشتی داریم.

میراث پارسیان هند

مهرداد قدردان، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ زرتشتی در سخنرانی خود با عنوان «میراث مثلث تاریخی ترک آباد، شریف آباد و احمد آباد» با تأکید بر اهمیت فرهنگ‌نویسی و با استناد به مقدمه فرهنگ بارتلمه و سخنان دکتر بدرالزمان قریب به خلا پژوهش‌هایی از این دست در حوزه زبان‌های باستانی اشاره کرد.

او با تمرکز بر موضوع «میراث پارسیان هند» به اهمیت کتاب «فرهنگ زبان اوستایی» پرداخت و گفت: کتاب «فرهنگ زبان اوستایی» یک برجستگی ویژه دارد و جای آن در میان پژوهش‌ها و کتاب‌های این حوزه خالی بود؛ برجستگی این اثر در آن است که مؤلف، دستاوردهای پژوهش‌هایی را که پس از بارتلمه انجام شده، گردآوری و برای نمونه ارائه کرده که کاری بزرگ و ارزشمند به‌شمار می‌آید.

وی در ادامه، با اشاره به مقدمه بدرالزمان قریب بر کتاب بارتلمه و طرح یک مثلث جغرافیایی شامل احمدآباد، شریف‌آباد و ترک‌آباد، افزود: ما از قرن چهارم می‌دانیم که موبدان چه کردند، اما تا قرن هشتم اطلاع روشنی در دست نیست؛ از قرن هشتم به بعد روایت‌ها شکل می‌گیرد که بیشتر پاسخ‌های فقهی موبدان پارسی به پرسش‌های موبدان ایران است.

قدردان در تشریح کارکرد این مثلث تاریخی نیز تأکید کرد: این مثلث جغرافیایی به‌نوعی راهبر سیاسی موبدان زرتشتی در ایران بود و از طریق آن، کتاب‌ها و آثار مهم زرتشتی به ایران می‌رسید و در نهایت به حفظ میراث پارسی در ایران کمک می‌کرد.

سخن گفتن درباره کتاب «فرهنگ زبان اوستایی» دشوار است

سپس نازنین خلیلی‌پور، دانش آموخته دکتری فرهنگ و زبان‌های باستانی با تأکید بر کمیابی آثار فرهنگ‌نویسی در این حوزه توضیح داد که فرهنگ زبان اوستایی به دلیل ماهیت تألیف – ترجمه‌ای خود نمونه‌ای استثنا در میان فرهنگ‌های زبان‌های باستانی به شمار می‌آید.

او با ارائه سخنانی با عنوان «از بارتلمه تا امروز؛ ملاحظاتی روش‌شناختی در فرهنگ‌نویسی» به ماهیت فرهنگ‌نامه‌های تخصصی پرداخت و گفت: چرا معمولاً فرهنگ‌های تخصصی ترجمه نمی‌شوند؟ زیرا مخاطب آن‌ها متخصص است و در حد استفاده از فرهنگ، زبان‌های اروپایی را می‌داند و از نظر اقتصادی نیز ترجمه این آثار صرفه ندارد.

وی با اشاره به دشواری تحلیل این اثر افزود: سخن گفتن درباره کتاب «فرهنگ زبان اوستایی» دشوار است؛ زیرا ماهیت خاص فرهنگ‌نویسی و وضعیت بینابینی این اثر، تحلیل و بررسی دقیق آن را پیچیده می‌کند.

خلیلی‌پور در پایان سخنان خود بیان کرد: فرهنگ بارتلمه همچنان متنی مهم است، اما باید توجه داشت که بارتلمه نقطه آغاز است، نه پایان؛ و کتاب «فرهنگ زبان اوستایی» را باید گامی مهم برای شروع این مسیر دانست.

پژوهشی نو با خوانش‌های تازه از واژگان اوستایی

شادی داوری، دانش‌آموخته دکتری زبان‌شناسی نیز این اثر را پژوهشی نو با خوانش‌های تازه از واژگان اوستایی معرفی کرد و اوستا را یکی از مهمترین آثار ادبیات باستانی ایران دانست.

او با تأکید بر اهمیت فرهنگ‌نامه‌نویسی در صیانت از میراث فرهنگی گفت: فرهنگ واژه‌های اوستایی، پژوهشی نو در ساحت دانش اوستاشناسی است و برای پژوهشگران زبان‌های باستانی ایران، زبان‌شناسی و ادیان اهمیتی ویژه دارد.

داوری با اشاره به مبنای نظری اثر افزود: اگرچه این کتاب بر اساس «فرهنگ ایران باستان» کریستین بارتلمه سامان یافته، اما آکنده از خوانش‌های تازه واژه‌های اوستایی است و ترجمه و به‌روزرسانی چنین فرهنگی کهن، پس از بیش از صد و بیست سال، کاری سترگ و دشوار به‌شمار می‌رود.

داوری همچنین تأکید کرد: اوستا را باید مهم‌ترین شاهکار ادبیات ایران باستان دانست؛ اهمیتی که نخست در جنبه دینی آن و سپس در تصویری است که از ایران باستان پیشِ روی ما می‌نهد. وجود یک واژه‌نامه دقیق و به‌روز می‌تواند پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان را در مسیر مطالعه این متن باستانی راهنمایی کند.

در پایان موبد سرور تاراپوروالا اوستا را نه صرفاً متنی دینی بلکه بخشی از هویت و حافظه تاریخی ایرانیان خواند و با تأکید بر ضرورت فهم متون کهن در بستر تاریخی خود بیان کرد: بسیاری از مورخان و پژوهشگران با فهم مدرن و معاصر می‌کوشند مفاهیم متون باستانی را درک کنند، در حالی که فهم واژه‌ها و مفاهیم باید متناسب با زمان شکل‌گیری آن متون باشد.

وی اوستا را میراثی مشترک دانست و افزود: اوستا حافظه تاریخی همه ایرانیان است و صرفاً متعلق به زرتشتیان نیست؛ این متن میراثی مشترک برای همه ایرانیان و فارسی‌زبانان به‌شمار می‌رود و حفظ آن وظیفه‌ای همگانی است.

دکتر ژاله آموزگار نیز با سخنانی کوتاه تأکید کرد اوستا تنها متعلق به زرتشتیان نیست بلکه میراث مشترک همه ایرانیان است.

این رویداد با رونمایی از کتاب «فرهنگ زبان اوستایی» با حضور ژاله آموزگار، استاد پیشکسوت فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران، نیما سجادی مؤلف اثر، سخنرانان و مجری نشست به پایان رسید.

در ادامه نگاهی به کتاب خواهیم داشت:

نخستین جلد کتاب «فرهنگ زبان اوستایی» با دیباچه دستور فیروز کوتوال، پیش‌گفتار نویسنده و فرهنگ‌نویسی اوستاا آغاز می‌شود. ضرورت تدوین فرهنگ جدید اوستایی، روش کار این فرهنگ، منابع مورد استفاده بارتولومه و نکاتی درباره پاره‌های پراکنده اوستایی و کوتاه‌نوشت‌های آن در ادامه آمده است. کوتاه‌نوشت‌ها، برابر انگلیسی اصطلاحات دستوری و فهرست نویسه‌های اوستایی و برابرهای آوایی پایان‌بخش کتاب را تشکیل می‌دهد.

دستور دکتر فیروز کوتوال موبد بلندپایه وادیا آتش بهرام در دیباچه کتاب چنین نوشته است: مدتی است که نیاز به ارائه فرهنگ ûAltiranisches WÎrterbuchý اثر کریستیان بارتولومه (۱۸۵۵-۱۹۲۵)، استراسبورگ، ۱۹۰۴] چاپ اول [احساس می‌شد. این فرهنگ بر اوستای کامل متمرکز است که سرودهای مقدس مورد استفاده موبدان زرتشتی در اجرای مراسم است.

فرهنگ بارتولومه شامل قطعاتِ اوستایی و عبارت‌هایی است که در متون و تفسیرهایِ مختلف پهلوی آمده است. بنابراین، تلاشِ نیما سجادی برای ترجمه و به روزرسانی فرهنگ اوستاییِ بارتولومه برای کسانی که تنها با فارسیِ امروزی آشنایی دارند، کاری سِتُرگ و دشوار است. شاهکار بارتولومه اثری ضروری برای تمام دوران‌هاست و کارِ نیما سجادی پس از گذشت صدوبیست سال پس از آن ارائه می‌شود.

سجادی در حین ترجمه این فرهنگ، افزون بر تبدیلِ آوانگاری‌ها به روشِ هوفمان، به روزرسانی‌هایِ پژوهشیِ واژه‌هایِ اوستایی را نیز بر اساس آثار هومباخ و کلنز در متن لحاظ کرده است. این کاری‌ست طاقت‌فرسا و دشوار که نیازمند دانشی ژرف و پژوهشی استوار است.

آثاری از این دست نیازمند مطالعه‌ای عمیق، تسلط بر تحلیل ریشه واژه‌ها در حوزه واژگان هندوایرانیِ باستان، و درک کامل کاربرد آن‌ها در واج‌شناسی تاریخی است. چنین پژوهشی به توضیح چگونگی دگرگونی زبان در طول هزاره‌ها می‌پردازد؛ از تحولات خوانش و کاهش یا افزایش آواها گرفته تا ریشه‌یابی دقیق زبانی که دیگر نه گفتاری است و نه حتی نوشتاری.

فرهنگِ کریستیان بارتولومه معیار طلایی پژوهشگران برای رمزگشایی و درک واژگانِ اوستایی است. این اثر، همراه با کارهای کارل هوفمان و هلموت هومباخ، به درک جامع‌تر متون سپندینه اوستایی یاری رسانده است.

هیچ پژوهشگرِ کارآمدِ مطالعاتِ زرتشتی نمی‌تواند از نقش بارتولومه چشم‌پوشی کند. او برای نخستین بار در سال ۱۸۸۲ قانونِ همگونی واجی (آوایی) را در زبان‌های هندوایرانی، هندواروپایی آغازین و ایرانی، شناسایی کرد که امروزه به «قانون بارتولومه» مشهور است. با این درک، او توانست چالش‌های زبانی متون ایرانیِ باستان، اوستایی و کتیبه‌های فارسی باستان را از طریق بررسی تحولات واج‌شناختی و ساختارهای واژگانی حل کند.

ارزش کار بارتولومه در حساسیت او به سنت‌های پارسیان هند نهفته است که قرن‌ها آیین‌ها و متون نیایشی خود را حفظ کرده‌اند. او روش‌شناسی فیلولوژی غربی و زبان‌شناسی تطبیقی را در تفسیر متون اوستایی به کار برد، بی‌آنکه از ارزش تجربی واژگان در سنتِ آیینی پارسیان غافل شود.

مولف با ترجمه این فرهنگ به فارسی، گام‌به‌گام چگونگی شکل‌گیری واژگان ایرانی از ریشه‌های هندواروپایی را به جهان فارسی‌زبان نشان می‌دهد. به عنوان یک موبدِ بلندپایه زرتشتی بسیار مهم است، که نیما سجادی در کار خود به تفسیرِ سنّتی پارسیان از واژگان آیینی، در پرتو خوانش‌های مدرن و شواهد زبان‌شناختی، نیز بپردازد.

این اثر ادای دِینی به فرهنگِ سترگ بارتولومه است، به کتابی سودمند برای تفسیرهای دانشگاهی و پژوهش‌های پژوهندگان جهان ایرانی بدل شود. این کار به محققان فارسی‌زبان خدمتی ارزنده خواهد کرد و به درک بهتر آنان از زیبایی و پویایی زرتشتی‌گری، دین کهن ایران، یاری می‌رساند.