سرویس استانهای خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): ادبیات بومی و گویشی، یکی از مغفولماندهترین شاخههای پژوهش ادبی در ایران است؛ حوزهای که با وجود نقش بنیادین آن در شکلگیری زبان فارسی و هویت فرهنگی، کمتر مورد توجه پژوهشهای جامع و مستند قرار گرفته است. در این میان، انتشار کتاب «اشعار و احوال ملاعلی اشرف صبوحی بیرجندی» به قلم حسین زنگویی، نویسنده و پژوهشگر ادبیات و فرهنگ مردم، تلاشی است برای بازخوانی و احیای یکی از چهرههای کمترشناخته اما تأثیرگذار شعر بومی ایران.
زنگویی که بیش از سه دهه از عمر پژوهشی خود را صرف شناسایی، گردآوری و تحلیل عناصر فرهنگ مردم خراسان جنوبی کرده است، در گفتوگو با ایبنا، از انگیزههای شخصی و علمی خود برای نگارش این کتاب، جایگاه ملاعلی اشرف صبوحی در تاریخ ادبی منطقه، روشهای پژوهشی بهکار رفته، چالشهای مسیر تحقیق و نقش ادبیات بومی در حفظ هویت فرهنگی سخن گفت.
از یک برنامه رادیویی تا شکلگیری یک پروژه چنددهساله
این پژوهشگر در تشریح نقطه آغاز علاقهمندی خود به صبوحی بیرجندی، به خاطرهای از دوران دانشجوییاش اشاره کرد و گفت: تابستان سال ۱۳۶۴، زمانی که دانشجوی کارشناسی ادبیات بودم، یک روز جمعه هنگام بازگشت از کلاس، صدای رادیو توجهم را جلب کرد. در برنامه «فرهنگ مردم»، شادروان استاد احمد احمدی بیرجندی بیتی از صبوحی را میخواند. این نخستین بار بود که با نام و شعر ملاعلی اشرف صبوحی آشنا میشدم و همان صدا و آن بیت، مرا به دنیای اشعار او کشاند.
به گفته زنگویی، در آن سالها هیچ اثر مدون و در دسترسی از اشعار صبوحی وجود نداشت و همین خلأ، سالها بعد به دغدغهای پژوهشی تبدیل شد.
او ادامه داد: در دوره کارشناسی ارشد و به پیشنهاد شادروان محمدرضا راشد محصل، رسالهام را با عنوان «شاعران قهستان از دیروز تا امروز» نوشتم. در جریان این پژوهش، مقالهای از شادروان جمال رضایی درباره نصاب صبوحی به دستم رسید و همانجا دریافتم که معرفی این شاعر، نیازمند کاری بسیار گستردهتر، دقیقتر و بازنگرانه است.
کتابی در امتداد سه دهه پژوهش فرهنگ مردم
نویسنده «اشعار و احوال صبوحی بیرجندی» این اثر را ادامه منطقی فعالیتهای پژوهشی پیشین خود دانست و گفت: بیش از ۳۰ سال است که در حوزه شناسایی و ثبت عناصر شفاهی و هویتساز فرهنگ مردم بیرجند و دیگر مناطق خراسان جنوبی فعالیت میکنم. حاصل این تلاشها تاکنون در قالب ۱۵ جلد کتاب و دهها مقاله منتشر شده است. اشعار صبوحی نیز از همین منظر اهمیت دارد؛ چراکه حاوی معرفی و ثبت حدود ۵۰۰ واژه گویشی بیرجندی و بازگرداندن آنها به زبان معیار است.
او تأکید کرد: این کتاب نه یک کار منفرد، بلکه بخشی از یک پروژه بلندمدت برای صیانت از میراث زبانی و فرهنگی منطقه است.
چرا صبوحی باید دوباره خوانده شود؟
زنگویی در پاسخ به این پرسش که این کتاب قرار است به چه نیازی پاسخ دهد، به چند نکته اساسی اشاره کرد: صبوحی تنها شاعر بومیسرای شناختهشده سدههای پیشین بیرجند و خراسان جنوبی است که متأسفانه یاد و نامش مهجور مانده. بسیاری از مردم منطقه، روایتها و ابیاتی پراکنده از او در حافظه دارند، اما اثری منقح و قابل اتکا برای مراجعه وجود نداشت.
به گفته او، نصاب صبوحی از یکسو تصویری روشن از زندگی شاعر ارائه نمیداد و از سوی دیگر، به دلیل فقدان علائم سجاوندی و توضیحات واژگانی، برای مخاطب امروز دشوارخوان بود.
زنگویی بیان کرد: با توجه به تغییرات سریع نسلی و گویشی، نشانهگذاری، تفکیک واژههای بومی از معادلهای فارسی و ارائه توضیحات دقیق، ضرورتی انکارناپذیر بود. بیتوجهی به چنین آثاری، غبن بزرگی برای جامعه ادبی و فرهنگی کشور است.
صبوحی؛ شاعری صادق، آگاه و جسور
این پژوهشگر، مهمترین ویژگی ملاعلی اشرف صبوحی را صداقت و صراحت او دانست و افزود: صبوحی برخلاف بسیاری از شاعران متظاهر و چاپلوس عصر خود، شاعری صادق و وارسته است. او در ابیات متعددی صراحتاً اعتراف میکند که معنای برخی واژگان بومی را نمیداند. این صداقت، خود نشانهای از شخصیت علمی و اخلاقی اوست.
زنگویی همچنین به جسارت صبوحی در پرهیز از مدیحهسرایی برای صاحبان قدرت اشاره کرد و ادامه داد: او جز در مدح پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت (ع)، هیچگاه به ستایش امیران و صاحبان مقام نپرداخته و در مقابل، زاهدان ریاکار و افراد نابکار را بیپرده نقد کرده است.
به گفته او، صبوحی شاعری آگاه به سنت ادبی نیز بوده و با مطالعه آثار سنایی، نظامی و حافظ، توانسته است اشعار خود را در گفتوگویی خلاق با متون کلاسیک قرار دهد؛ آن هم در قالب دشوار نصاب که سرودن ۲۰۰ بیت بر یک قافیه واحد، مهارتی کمنظیر میطلبد.
جایگاه صبوحی در ادبیات خراسان جنوبی
زنگویی، ملاعلی اشرف صبوحی را از شاعران پرمایه اما گمنام آغاز قرن سیزدهم هجری دانست که نقش مهمی در ثبت فرهنگ بومی منطقه داشته است. به باور او، صبوحی با بهتصویر کشیدن زبان، باورها، آیینها و زیست روزمره مردم زمانه خود، بخشهایی از فرهنگ خراسان جنوبی را از فراموشی نجات داده و باید او را در شمار پاسداران فرهنگ بومی این خطه دانست.
پژوهشی ترکیبی از نسخههای خطی تا روایتهای شفاهی
این نویسنده درباره روش پژوهش خود توضیح داد: برای نگارش این کتاب، هم از منابع کتابخانهای و نسخههای خطی استفاده کردم و هم از پژوهشهای میدانی گسترده. گفتوگو با پیشگامان فرهنگ مردم، فرهنگیان، کاسبان قدیمی، مطلعان روستاهای اطراف بیرجند، طراحی پرسشنامه و ثبت خاطرات شفاهی، بخش مهمی از این کار بود.
او افزود: برای اعتبارسنجی دادهها، روایتها بارها بررسی، مقایسه، کدگذاری و تحلیل شدهاند تا تصویری مستند و علمی ارائه شود.
ادبیات بومی؛ ستون پنهان فرهنگ ملی
زنگویی در بخش پایانی این گفتوگو، بر نقش ادبیات بومی در حفظ هویت فرهنگی تأکید کرد و گفت: ادبیات بومی، ریشهها و شاخههای درخت تنومند زبان و فرهنگ ایرانی است. بیتوجهی به آن، به تضعیف فرهنگ ملی میانجامد و جامعه را در برابر تهاجمات فرهنگی آسیبپذیر میکند.
او معتقد است: شخصیتهایی مانند صبوحی میتوانند حلقه اتصال نسل جوان با گذشته فرهنگی باشند و در شرایط گسترش فضای مجازی و گسستهای اجتماعی، نقشی ترمیمگر ایفا کنند.
مخاطبان کتاب و ادامه مسیر پژوهش
به گفته این پژوهشگر، کتاب «اشعار و احوال صبوحی بیرجندی» مخاطبانی فراتر از جامعه دانشگاهی دارد و میتواند برای عموم علاقهمندان فرهنگ مردم، ادیبان، جامعهشناسان و پژوهشگران حوزههای مختلف مفید باشد.
زنگویی تاکید کرد: اگر توفیق الهی باشد، پژوهش در حوزه آواها، نواها، باورها و آیینهای بومی خراسان جنوبی را در قالب کتابهای بعدی ادامه خواهم داد؛ چراکه هنوز بخشهای بسیاری از این میراث ارزشمند، نیازمند ثبت و بازخوانی است.
نظر شما