سرویس تاریخ خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - حسین حقیان کرم‌اله؛ کتاب «سیاست خارجی ایران ۱۹۴۱-۱۹۷۳ (۱۳۲۰-۱۳۵۳): مطالعه سیاست خارجی ملل درحال نوسازی» نوشته «روح‌الله رمضانی» با ترجمه «محمدجعفر جوادی‌ارجمند» و «صادق قربانی» و به همت «انتشارات دانشگاه تهران» منتشر شده است. کتاب علاوه بر مقدمه مترجمان و مقدمه نویسنده، شامل هفده فصل به همراه بخش ضمائم است که این بخش متمرکز بر آمارهای مقایسه‌ای ظرفیت‌های نظامی، اقتصادی و اجتماعی ایران است.

روح‌الله رمضانی، استاد دانشگاه «ویرجینیا»، تمام حیات آکادمیک شش دهه‌ای خود را صرف مطالعه و کنکاش در سیاست خارجی ایران نمود، به‌عنوان بنیان‌گذار مطالعات سیاست خارجی ایران در جهان دانشگاهی شناخته می‌شود.

روح‌الله رمضانی در آثارش علاوه بر ارائه روایتی بدیع و پرجزئیات از تاریخ سیاست خارجی ایران، مبنایی برای یک نظریه در حوزه سیاست بین‌الملل و خصوصاً سیاست خارجی دولت‌های کوچک فراهم آورده است. بدین ترتیب، رمضانی مبانی نظری و تحلیلی برای فهم سیستماتیک و ساختاری تحولات سیاست خارجی ایران را پایه‌گذاری می‌کند.

در روش‌شناسی در رشته‌های گوناگون از افراد شاخص با عنوان فرد مسلط (Authority) یاد می‌شود. این اصطلاح یعنی آن فرد در رشته خودش صاحب اقتدار است و نمی‌توان در کارهای پژوهشی آن رشته، اقتدار و تسلط او را نادیده گرفت. بی‌تردید رمضانی یکی از همین افراد مسلط و شاید مسلط‌ترین فرد در حوزه مطالعات سیاست خارجی ایران در جهان است. به همین دلیل تمامی آثاری که توسط نویسندگان ایرانی یا خارجی درباره تاریخ سیاست خارجی ایران نگاشته شده‌اند، به نوعی در مغناطیس و جاذبه آثار رمضانی قرار گرفته و از مطالعات او بهره جسته‌اند.

به سوی مبانی تحلیلی رفتارشناسی دولت های کوچک

رمضانی برآن بود که گزاره حاکم بر فکر استراتژیک ابر قدرت‌ها درباره نقش آفرینی دولت‌های کوچک در صحنه بین‌الملل را به چالش بکشد. گزاره غالب این بود: «سیاست بین‌الملل را فقط قدرت‌های بزرگ شکل می‌دهند». او نشان داد که ایران با وجود همه نشیب و فرازها در دوران‌های تاریخی یکی از کنشگران عرصه سیاست خارجی بوده و نمی‌توان کنش‌گری این کشور را نادیده گرفت. به طور کلی از دیدگاه او کشورهای جهان سوم به رغم ضعف‌ها و کاستی‌ها، در عرصه سیاست خارجی نقش و اثر قابل ملاحظه‌ای دارند.

تعامل سه جانبه پویا

رمضانی جهت فهم و تحلیل کنشگری دولت‌های در حال توسعه در عرصه بین‌الملل، الگوی نظری «تعامل سه جانبه پویا Dynamic Triangular Interaction» را ارائه می‌کند. این تعامل مابین سه عنصر «سیاست خارجی»، «شرایط داخلی» و «محیط خارجی» رخ می‌دهد و برآیند این نیروها، شکل دهنده رفتار دولت‌های در حال توسعه در عرصه بین الملل است.

مفهوم «سیاست خارجی» در دستگاه نظری رمضانی از دو عنصر «اهداف» و «کنش‌ها» تشکیل شده است. البته در مسیر تعیین اهداف تا اقدام به کنش، دو متغیر تکنیک‌ها و ابزارها نیز وارد میدان می‌شوند. آنچه که لازم است عنصر اتصال دهنده این متغیرها به یکدیگر باشد، «عقلانیت» است. بدین معنی اگر اهداف و کنش‌های یک دولت در عرصه سیاست خارجی مبتنی بر عقلانیت (رئالیستی) باشد، نقش‌آفرینی حاصل منجر به تامین منافع ملی خواهد شد.

از این منظر رمضانی به توضیح تاریخ سیاست خارجی ایران می‌پردازد. از دیدگاه رمضانی، هرچند امپراتوری‌های ایران از بین رفته و اکنون دیگر وجود ندارند، اما سازه‌های ذهنی امپراتوری کماکان در اذهان پادشاهان، نخبگان و مردم ایران برقرار است. از این جهت، کنش‌های صورت گرفته در عرصه سیاست خارجی، شامل اهدافی بلندپروازانه بوده است که با ابزارها، توان و جایگاه ایران به عنوان یک دولت در حال توسعه تناسبی ندارد.

در توضیح عنصر «شرایط داخلی» رمضانی توضیح می‌دهد که دولت‌هایی مانند ایران که در مسیر نوسازی‌اند، با سه نیاز اساسی مواجه‌اند: ۱) نیاز به امنیت (در مواجهه با قدرت‌های بزرگ و همسایگان)؛ ۲) نیاز به توسعه (سرمایه، تکنولوژی و…) و ۳) نیاز به شأن و پرستیژ ملی. در نتیجه این دولت‌ها برای برآوردن سه نیاز یادشده شروع به تحرک می‌کنند و از آنجا که این نیازها می‌توانند مستعد تضادهای درونی با یکدیگر باشند، سیاست خارجی دولت‌ها نیز میان عناصری مانند «استقلال‌طلبی»، «وابستگی»، «سازش» و «خوداتکایی» نوسان می‌کند.

رمضانی همچنین اضافه می‌کند که میان بحران‌های داخلی کشورهای در حال توسعه و سیاست خارجی آن‌ها ارتباط مستقیم وجود دارد. مشکلات بنیادین این دولت‌ها مانند بحران هویت، مشروعیت، مشارکت و توزیع بر رفتار آن‌ها در رویارویی با فضای بیرونی اثر می‌گذارند.

در مجموع به بیان رمضانی، هدف اصلی این گونه دولت‌ها کسب خودمختاری (Autonomy) یعنی بیشینه‌سازی آزادی عمل در نظام بین‌الملل است. اما در این مسیر مانعی وجود دارد که همان «محیط خارجی» یعنی سومین عنصر از دستگاه تحلیلی رمضانی است.

در توضیح متغیر سوم یعنی «محیط خارجی»، رمضانی معتقد است که ایران و همچنین دیگر دولت‌های در حال توسعه، به طور همزمان در چندین محیط خارجی مرتبط قرار دارند. هر کدام از این محیط‌ها نوعی فشار به رفتار دولت وارد کرده و آزادی عمل آن را محدود می‌کند. این محیط‌ها عبارت‌اند از: ۱) محیط همسایگی؛ ۲) محیط منطقه‌ای؛ ۳) محیط کلان بین‌المللی و ۴) محیط مادی (جغرافیا، منابع، نژاد، قومیت و…). در این محیط است که اثر نهایی اتخاذ سیاست «غیرعقلانی» برای دولت‌ها نمایان می‌شود. بدین معنی اگر هدف یا کنش با توجه به محیط خارجی واقع‌بینانه نباشد و یا ابزار و تکنیک‌های نیل به آن موجود نباشد، علاوه بر اینکه محقق نمی‌شود، دولت را هم در معرض «مجازات» و «تنبیه» توسط محیط و نیروهای خارجی قرار می‌دهد.

چینش و ترتیب روایی کتاب

هفده فصل کتاب حاضر بر اساس دکترین‌های اتخاذشده در عرصه سیاست خارجی ایران در دوره مورد بحث دسته‌بندی شده‌اند. هفت فصل نخست کتاب تحت عنوان دکترین «قدرت سوم»، فصول هشتم تا دهم تحت عنوان دکترین «موازنه منفی»، فصل یازده و دوازده با عنوان دکترین «موازنه مثبت» و در نهایت فصول سیزده تا هفده نیز به بررسی دکترین «سیاست مستقل ملی» می‌پردازد.

دو نکته قابل توجه در کتاب حاضر یکی بررسی تجدیدنظرطلبانه سیاست موازنه منفی «محمد مصدق» و دیگری تشریح دقیق دکترین سیاست مستقل ملی است؛ به‌نحوی که دقیق‌ترین و مستندترین در نوع خود است. در موضوع سیاست موازنه منفی که مستقیماً به رویکرد اتخاذشده توسط محمد مصدق اشاره دارد، رمضانی صاحب نگاهی بدیع و منحصربه‌فرد به نهضت ملی نفت ایران است. او عملکرد دولت مصدق را به‌دلیل اتخاذ اهدافی فراتر از توان دولت مورد نقد قرار می‌دهد و به همین دلیل سیاست موازنه منفی را راهبردی «غیرعقلانی» تلقی می‌کند.

به‌علاوه کتاب حاضر حاوی کامل‌ترین و باجزئیات‌ترین روایت از «سیاست مستقل ملی» است. شرایط پدیداری این دکترین، جزئیات آن و همچنین ملاحظات و محذورات این راهبرد به تفصیل مورد بحث و بررسی نویسنده قرار گرفته است. به‌نحوی که حتی یک فصل با عنوان «خلیج فارس و فراتر از آن» به طور اختصاصی فرآیند اجرای راهبرد سیاست مستقل ملی را در حوزه خلیج فارس و اقیانوس هند مورد تمرکز و واکاوی قرار داده است.

همچنین لازم به ذکر است که مترجم کتاب، محمدجعفر جوادی‌ارجمند (عضو هیئت علمی دانشگاه تهران)، خود متمرکز بر حوزه سیاست خارجی و از معرفی کنندگان آراء و آثار رمضانی به جامعه دانشگاهی کشور است. نتیجه این تلاش نیز به‌صورت ترجمه‌ای روان در دسترس پژوهشگران حوزه سیاست خارجی و مسائل ایران قرار گرفته است.

کتاب حاضر، در ۴۸۸ صفحه و با قیمت ۶۳۴ هزار تومان در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.