سرویس استانهای خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مرجانه حسینزاده: در تاریخ ایران، گنجینههای مکتوبی نهفتهاند که روایتگر فراز و نشیبها، فرهنگ و تمدن و هویت این سرزمین هستند. مرکز اسناد آستان قدس رضوی، یکی از این گنجینههاست که با نگهداری هزاران سند و نسخه خطی ارزشمند، نقشی بیبدیل در حفظ و ترویج میراث تاریخی کشور ایفا میکند.
دسترسی به این اسناد، دریچهای به سوی فهم بهتر گذشته و درک عمیقتر حال است. پژوهشگران، محققان، دانشجویان و علاقهمندان به تاریخ، همواره در پی یافتن این اسناد و بهرهگیری از اطلاعات موجود در آنها بودهاند. اما این دسترسی، همواره با چالشهایی روبرو بوده است.
از یک سو، متصدیان مرکز اسناد آستان قدس رضوی تلاش کردهاند با ایجاد فضایی باز و تعاملی، دسترسی پژوهشگران به اسناد را تسهیل کنند. مراجعه حضوری به این مرکز، فرصتی است برای لمس تاریخ و استفاده از راهنمایی کارشناسان مجرب، اما از سوی دیگر، پژوهشگرانی که امکان مراجعه حضوری ندارند و از طریق سایت کتابخانه دیجیتال به دنبال اطلاعات میگردند، با محدودیتهایی مواجه هستند.
در این گزارش، به بررسی وضعیت دسترسی پژوهشگران به اسناد و نسخخطی در مرکز اسناد آستانقدسرضوی میپردازیم و ضمن گفتوگو با پژوهشگران و یکی از مسئولانِ این مرکز، چالشها و راهکارهای موجود را بررسی کرده و تلاش میکنیم تصویری روشن از وضعیت کنونی و چشمانداز آینده ارائه دهیم. همچنین، به نقش کلیدی نمایهسازی و فهرستبندیِ صحیح اسناد و ضرورت آموزش مهارت سندخوانی برای پژوهشگران، خواهیم پرداخت.
برای آغاز این مسیر ابتدا به سراغ مهدی قربانی، پژوهشگر اسناد و نسخخطی رفتیم، او که ۲۰ سال سابقه پژوهش را در کارنامه کاری خود دارد، گفت: در گذشتههای دور شرایط بسیار دشواری برای دسترسی به برخی نسخ و اسنادِ موجود در «مرکز اسناد آستانقدسرضوی» وجود داشت اما چندسالی است که فضا در این مرکز باز شده و دسترسیها راحت است، علیالخصوص برای آن دسته از پژوهشگرانی که حضوری به این مرکز مراجعه میکنند، متصدیان اسناد را به خوبی در اختیار قرار میدهند و در زمینه راهنمایی و مشاوره هم از چیزی فروگذاری نمیکنند.
محدودیت برای پژوهشگران که امکان مراجعه حضوری ندارند
وی افزود: اما من میدانم آن دسته از پژوهشگرانی که نمیتوانند حضوری به این مرکز مراجعه کنند و باید برای دسترسی به اطلاعات به «سایت کتابخانهدیجیتال» مراجعه کنند، در زمانِ جستجوی فرد، مکان یا سندِ تاریخیِ مدنظر خود در سایت، تنها عنوان سند به دست پژوهشگر میرسد، از این رو محققانی که نمیتوانند حضوری به این مرکز مراجعه کنند، محدودیتهای فراوانی دارند.
این نویسنده و پژوهشگر بیان کرد: از سویی دیگر، برای آن دسته از پژوهشگرانی که باید از راه دور هزینهای پرداخت کنند تا به سند دسترسی داشته باشند، در برخی موارد هزینه ۱۰ سند پرداخت میشود، اما ممکن است هیچکدام به درد محقق نخورد، از این رو اگر مسیری باشد که پژوهشگران بتوانند از راه دور دسترسی هرچند اندکی به برخی سندها داشته باشند تا بتوانند سند مورد نظرشان را انتخاب کنند و بعد برای دراختیار داشتن سندِ مدنظرشان، هزینهای پرداخت کنند، خیلی عالی خواهد شد.
نسخخطی، حامل نکات خاصی در خصوص فرهنگ و تاریخ ما هستند
این محقق، دیگر خدمات مرکز اسناد آستان قدس رضوی را بسیار خوب دانست و ادامه داد: اسناد و نسخ خطی حاوی نکات خاص و ظریفی در خصوص تاریخ، فرهنگ و آیین مردمان ما هستند که نیازمند بررسی بسیاری هستند.
مهدی قربانی اظهار کرد: بسیاری از پژوهشگران و حتی دانشجویان اصلاً با اسناد سر و کاری ندارند و صرفاً برای دریافت اطلاعات به سراغ کتابهای چاپی میروند. در حالی که بسیاری از ناگفتهها درون این نسخ خطی است. چندی پیش سندی را مورد بررسی قرار دادم به منطقهای به نام «باغ دولاب» در مشهد که در اطراف کوچه «سیاوون» بوده، درحالیکه اصلاً نامی از این منطقه در میان کوچه و بازار نیست از این رو بررسی نسخ خطی و اسناد، به لحاظ فرهنگی و هویتی خیلی ضرورت دارد.
مدیر انتشارات قاف امامرضا (ع) گفت: هنوز اسناد بسیاری وجود دارد که به لحاظ کثرت و کمبود نیرو، امکان فهرستنویسی آنها وجود ندارد، به عنوان مثال خودم در سال ۸۸ سندی را جستوجو کردم که در این مرکز موجود نبود، اما در سال ۹۸ چند سند در همان حوزه موجود شده بود، این یعنی یا اسناد جدیدی بارگذاری شده یا از اسناد راکد فهرستهای جدید به سایت مرکز اسناد وارد شده است.
اسناد تاریخی؛ منبع اصلی پژوهشگران
قربانی، اسناد را منبع اصلی پژوهشگران دانست و اظهار کرد: کتابهایی که مستند به اسناد و نسخ خطی باشند، اعتبار بیشتری دارند، در کتاب «خانقاه طبس» من تنها از یک برگ سند و بخشی از یک کتاب خطی استفاده کردم، وقتی یک سند میتواند تبدیل به یک کتاب بشود، میتوان به جرات گفت که آثار بسیاری در انتظار تحقیق و پژوهش هستند، قطعاً اگر متخصصان و پژوهشگران جستوجوی بیشتری کنند از سندهای مختلف کتابهای بیشتری خواهند نوشت از سویی با استنادِ به اسناد، اعتبار کتابشان را بالا میبرند.
ضرورت نمایهکردن و فهرستبندی
پس از آن جواد نواییانرودسری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ در خصوص نوع بایگانی و نمایهکردن اسناد در این مرکز گفت: نمایهکردن نوعی فهرستبندی و ایجاد راهنما برای محتوای اسناد است، هر سندی یک سری شاخص دارد تا آن سند در زمان جستوجوی پژوهشگر، با «سرچ» قابل مشاهده باشد.
این تاریخپژوه و روزنامهنگار ادامه داد: اگر آن سند نمایه نشده باشد یا از دستِ نمایهکننده در رفته باشد، در دسترس محققان و پژوهشگران قرار نمیگیرد و محقق در بازیابی اطلاعات یا تحلیل اسناد به مشکل خواهد خورد.
نواییان رودسری، نمایه کردن را کاری تخصصی دانست و اظهار کرد: باتوجه به اینکه با تمام مراکز اسناد کشور کار کردهام، میتوان به جد گفت که ما این مسئله را تقریباً در تمام مراکز اسناد کشور داریم اما مرکز اسناد آستان قدس رضوی یکی از بهترینها است چرا که حداقل وقتی به پرسنل نکتهای را میگوییم، بلافاصله آن کلمه را در نمایه درج میکنند تا مشکل رفع شود.
وی افزود: از سویی نمیشود توقع داشت کتابدار همهچیز را بلد باشد چراکه در زمان نمایهکردن، برخی واژهها از دست در میروند و این اجتنابناپذیر است، از این رو همواره بخشهایی از اطلاعات در نمایه نیست.
این پژوهشگر تاریخ اظهار کرد: در بایگانی مرکز اسناد آستانقدسرضوی کتابداران مستمرا در حال رفع نقص هستند از سویی در این مرکز الگوی نمایهسازی بهتر از دیگر مراکز انجام شده است.
جواد نواییان رودسری در انتها بیان کرد: نوع تعامل متصدیان این مرکز با محققان و پژوهشگران هم بسیار عالی است، هر سندی را که بخواهیم، ساعتها برای ما وقت میگذارند و ما را راهنمایی میکنند تا به هدفِ اصلیمان برسیم.
پس از آن به سراغ انیس میری، مسئول پژوهش سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستانقدسرضوی میرویم، او در خصوص مدل استفاده پژوهشگران از نسخخطی به خبرنگار ایبنا گفت: ما در برخی موارد هیچ مبلغی از پژوهشگر نمیگیریم، حتی از آنان حمایت هم میکنیم. مثلاً اگر موضوعی از اولویتهای پژوهشی سازمان اسناد و کتابخانههای آستان قدس رضوی باشد، پژوهشگر به ما مراجعه کرده، پروپوزالش را میدهد و ما بعضاً از پژوهشگران حمایت مالی هم میکنیم، اما در دیگر موارد هزینه مختصری از پژوهشگران میگیریم.
وی افزود: هزینهها به نوع و تعداد اسنادی که پژوهشگران نیاز دارند، بستگی دارد، تحقیقها اغلب به یک مجموعه سند نیاز دارد، برخی اسناد هم قیمتی هستند که نفیسبودنِ برخی اسناد هم، روی قیمتِ آنها تاثیرگذار است.
میری، زمان لازم برای سندخوانی راهم یکی از متغیرها دانست و اظهار کرد: این زمان لازم هم روی هزینهها تاثیرگذار است، به این معنی که باید ببینیم پژوهشگر یا محقق چه میزان زمان را برای سندخوانی نیاز دارد.
مسئول پژوهش سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستانقدسرضوی در خصوص چالشهای استفاده از اسناد این سازمان گفت: یکی از مهمترین چالشهای ما محدودیت دسترسی هست، چراکه اسناد ما به گونهای هستند که نمیتوانیم تمام آنها را در اختیار عموم قرار دهیم. در زمان طبقهبندی، برخی اسناد در زمره اسناد محرمانه یا خیلی محرمانه قرار میگیرند لذا نمیشود آن اسناد را در اختیار هر پژوهشگری با هر سطحِ دسترسی قرار داد.
سندخوانی یک مهارت است
وی افزود: محدودیت بعدی خودِ سندخوانی هست، اسنادی که در آستان قدس داریم، به دوره صفویه، افشاریه و قاجاریه بر میگردند، این اسناد نیاز به سندخوانی دارند، باتوجه به اینکه برخی از پژوهشگران ما که حتی تحصیلات دانشگاهی بالا هم دارند، توانایی سندخوانی را ندارند به همین خاطر این موضوع به یک چالش تبدیل شده است.
انیس میری سندخوانی را یک مهارت دانست و تصریح کرد: سندخوانی علم نیست که در دانشگاه آموزش داده شود، به مهارت و تجربه نیاز دارد، اینکه پژوهشگر بتواند تشخیص بدهد که یک سند فرمان، وقفنامه یا اجارهنامه است و یا اداری است، مهم است.
ضرورت نمایهسازی صحیح
وی ابراز کرد: برخلاف کتابخانه آستان قدس رضوی که هدفی آموزشی و پژوهشی دارد، مرکز اسناد هدفش جمعآوری، نگهداری و سازماندهی سند است، چه بسا سندهای بسیاری جمع شوند اما چون خوب سازماندهی نمیشوند، بازیابیشان مشکل است. سازماندهی شدن به نمایهسازی خوب احتیاج دارد که مهارتی مهم در حوزه سازماندهی اسناد است.
انیس میری ادامه داد: کسی که میخواهد کاری پژوهشی در حوزه تاریخ انجام دهد، باید صبور باشد و به یک مرکز اسناد یا یک سند اکتفا نکند، برای یک کار پژوهشی شاید لازم باشد نسخ خطی و مکتوبات بسیاری و حتی تاریخ شفاهی مورد بازبینی قرار بگیرد. برخی پژوهشگران دوست دارند زود به نتیجه برسند و نتیجهگرا هستند، که این اشتباه است چراکه این کار نیازمند صبر بیشتر است.
مسئول پژوهش سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستانقدسرضوی با اشاره به محدودیت دسترسی به برخی اسناد گفت: وقتی میخواهیم منبعی را الکترونیکی در اختیار کسی قرار دهیم، از دسترس ما خارج میشود، لذا نمیتوان تمام اسناد را در اختیار عموم قرار داد، در دیگر مراکز اسناد کشورهای مختلف هم دسترسی راحتی به تمام اسناد وجود ندارد.
لزوم ترجمه نسخخطی
میری در انتها بیان کرد: در خصوص استفاده پژوهشگرانخارجی از نسخخطی این مرکز هم میدانیم که باید به سمت بینالمللیشدن حرکت کنیم، اما این مستلزم این است که نیروی متخصص برای ترجمه اسناد نفیس داشته باشیم که امیدواریم در آینده این مهم صورت بگیرد.
نظر شما