سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ نوئل کوارد، نمایشنامه‌نویس، بازیگر و رمان‌نویس انگلیسی، یکی از چهره‌های شاخص ادبیات و تئاتر قرن بیستم است که نثر و گفت‌وگوهای او همچنان طراوت و دقت طنز بریتانیایی را حفظ کرده است. آثارش پر از ظرافت‌های زبانی، کنایه‌های اجتماعی و موقعیت‌هایی است که در مرز میان جدیت و شوخ‌طبعی حرکت می‌کنند.

آثار نوئل کوارد بازتاب‌دهنده هوش، بذله‌گویی، طنز اجتماعی و ظرافت انگلیسی بوده و مملو از شوخی‌های ظریف، کنایه و بازی‌های زبانی است. او خودش ترانه‌سرا و آهنگساز بود، شاید برای همین زبانش اغلب موسیقایی و موزون است و از ریتم و تکرار کلمات برای ایجاد طنز و تأکید بهره می‌برد.

طنز او معمولاً از تضاد میان رفتار ظاهری متمدن و احساسات درونی و واقعی انسان‌ها سرچشمه می‌گیرد. کوارد اغلب زندگی طبقات مرفه لندن میان دو جنگ جهانی را دست‌مایه آثار خود قرار می‌دهد. او شیوه زندگی، روابط عاشقانه و ظاهرسازی‌های اجتماعی آنان را با نیشخند و طنز به تصویر می‌کشد و با دیدی طنزآمیز اما دقیق، روابط میان زن و مرد، وفاداری، خیانت و تضاد میان احساس و منطق را بررسی می‌کند. نمونه شاخص آن، نمایشنامه مشهورش «زندگی خصوصی» است.

بنیانگذار طنز روشنفکرانه

کوارد طنز را ابزاری برای افشاگری می‌دانست، نه صرفاً برای خنداندن. در آثار او، خنده همیشه آمیخته با قضاوت و نگاه انتقادی است. در نمایشنامه‌هایش موقعیت‌های طنزآمیز، پرده‌ای برای نشان دادن پوچی روابط انسانی و بی‌ثباتی احساسات است. او با بیانی سبک و شوخ، از نفاق، تظاهر و ملال طبقه مرفه انگلیس سخن می‌گفت، همان طبقه‌ای که خود در دل آن می‌زیست.

سبک نویسندگی کوارد بر پایه‌ی گفت‌وگوهای دقیق و ریتم‌دار استوار است. او از گفت‌وگو نه تنها برای پیشبرد داستان، بلکه برای ساختن ریتمی موسیقایی در متن استفاده می‌کرد. شخصیت‌های او غالباً با زبانی تند، تیز و هوشمند سخن می‌گویند و این گفت‌وگوها، نوعی اجرای زبانی محسوب می‌شوند. نثرش سرشار از ایجاز و توازن است.هر جمله مانند پینگ‌پنگی از کنایه و شوخی است که هم زمان سرگرم‌کننده و افشاگر است.

برخلاف نمایشنامه‌نویسان رمانتیک، کوارد هیچ‌گاه به احساسات خام و اشک‌برانگیز پناه نمی‌برد. او از فاصله آگاهانه میان نویسنده و موضوع لذت می‌برد. این فاصله باعث می‌شود تماشاگر یا خواننده درگیر نوعی آیرونی دائمی شود، در حالی که موقعیت‌ها کمیک‌اند، معنای نهفته‌شان تلخ و جدی است. این نگاه، او را به یکی از بنیان‌گذاران نوعی طنز روشنفکرانه مدرن در ادبیات نمایشی انگلیس تبدیل کرد.

خلق تصویری از انسان شهری مدرن

زندگی نوئل کوارد خود به مثابه نمایشی دائمی بود. او با لباس‌های فاخر، شوخ‌طبعی سرد و رفتار اشرافی‌اش، همان شخصیتی را در جهان واقعی ایفا می‌کرد که در آثارش می‌نوشت. مرز میان زیست و نوشتار در او محو می‌شود. در واقع، او با خلق تصویری از انسان شهری مدرن و دلزده، نوعی اتوبیوگرافی فرهنگی از لندن بین دو جنگ جهانی به جا گذاشت.

نوئل کوارد را می‌توان در مرز میان اسکار وایلد و تام استوپارد جای داد؛ نویسنده‌ای که کلام را چون شمشیر به کار می‌برد و از شوخ‌طبعی به عنوان نقاب عقلانیت استفاده می‌کرد. او نه صرفاً طنزپردازی برای خنده، بلکه تحلیل‌گری برای زمانه‌اش بود؛ زمانه‌ای که در آن طبقه متوسط میان بحران اخلاق و میل به لذت گرفتار شده بود. میراث کوارد، یادآور این حقیقت است که شوخ‌طبعی می‌تواند جدی‌ترین شکل بیان حقیقت باشد. آثار کوارد هنوز هم در تئاترهای انگلیس و آمریکا اجرا می‌شوند و سبک شوخ و در عین حال دقیق او همچنان تازه و جذاب به نظر می‌رسد.

میکائیل شهرستانی و اجرایی دلچسب از ارزش‌های نسبی

میکائیل شهرستانی در شب‌های نه چندان سرد تهران «ارزش‌های نسبی» کوارد را در تئاترشهر به روی صحنه می‌برد. «ارزش‌های نسبی» اولین بار در سال ۱۹۵۱ در لندن به صحنه رفت و یکی از واپسین آثار موفق کوارد در گونه کمدی به شمار می‌رود. کوارد با این اثر به نوعی بازگشت به کمدی صحنه‌ای، پس از مدتی که مشغول کارهای دیگر بود، داشت. این نمایشنامه نخستین بار در نوامبر ۱۹۵۱ در تئاتر «ساووی» لندن روی صحنه رفت و تا امروز در بسیاری از سالن‌های آماتور و حرفه‌ای همچنان اجرا می‌شود.

شهرستانی با انتخاب «ارزش‌های نسبی» بار دیگر سراغ یک نمایشنامه کلاسیک و یکی از آخرین نمایشنامه‌های نوئل کوارد رفته که در دسته‌بندی ژانر کمدی آداب و معاشرت قرار می‌گیرد. در تعریف این ژانر می‌توان گفت که نوعی کمدی واقع‌گرایانه و طنزآمیز است به طوری که رفتارها و قواعد اجتماعی یک جامعه بسیار پیچیده و تصنعی را زیر سؤال می‌برد و باید گفت که «ارزش‌های نسبی» کاملاً در این ژانر جای می‌گیرد.

گفت‌وگوها و شخصیت‌های نمایشنامه به خوبی طراحی شده‌اند. از آنجا که نوئل کوارد استاد خلق دیالوگ‌هایی است که هم‌زمان هم سرگرم‌کننده‌اند و هم نکته‌دار، در «ارزش‌های نسبی» شهرستانی نیز شاهد گفت‌وگوهای سریع و پرکشش بدون توضیحات طولانی صحنه یا توصیفات اضافی هستیم. گفت‌وگوهای طنزی که معمولاً با نوعی نقد اجتماعی یا روان‌شناختی همراه است. شاید همین ویژگی باعث شده باشد آثار کوارد علاوه بر جذاب بودن، پرتحرک باشند.

نمایشی برای نشان دادن فاصله طبقاتی

ازدواج میان طبقات (مثل اشراف با ستاره سینما) و زندگی دروغینی که نامزد پسر خانواده از خود نشان می‌دهد، مسئله اصلی این نمایش است که به موضوعی جنجالی میان اعضای خانه تبدیل می‌شود. در واقع نقد اصلی اثر تمرکز بر روابط طبقاتی، برخورد فرهنگ آمریکایی و انگلیسی و جایگاه خدمتکاران در سلسله‌مراتب اجتماعی است و نشان می‌دهد چگونه ازدواج میان طبقه اشرافی و ستاره فیلم آمریکایی، موج جدید ارزش‌ها را به چالش می‌کشد. بازیگر آمریکایی نماینده‌ای با ظاهر جذاب است، ولی اسرار خانوادگی و اصالت بر او اثر می‌گذارد. در این میان، خدمتکاران نه تنها خدمت‌دهنده بلکه شاهدان پنهان قدرت و ارزش‌ها هستند. در این نمایشنامه کرستوِل، خدمتکار ارشد، با طنز خود و مکسی، ندیمه خانم مارش‌وود با اقدام خود، این را نشان می‌دهند. توجه به شخصیت خدمتکاران به‌ویژه کرستول نیز از این جهت مهم است که نه صرفاً تماشاگر بلکه تحلیل‌گر موقعیت است.

در ارزش های نسبی میکائیل شهرستانی، بازیگران بازی گرم و هماهنگی ارائه می کنند، بازی که در صورت و بدن آنها هویداست و به ویژه بازیگر نقش فلیسیتی (مادر نایجل) با بازی رعنا صفاری سیاهکلی که با واکنش‌های به موقع و دیالوگ‌های پرکنایه و معنادارش نقش محوری را در نمایش ایفا کرد. انتخاب درست بازیگران نمایش به ویژه خانم فلیسیتی مارش‌وود و کرستول از نقاط قوت این نمایش است. هر کدام از خدمتکاران نقشی کلیدی در پیشبرد طنز و تضاد طبقاتی داستان ایفا می‌کنند.

وقتی از بازی یکدست و هماهنگ و جاندار بازیگران نمایش ارزشهای نسبی صحبت می‌کنیم در پشت صحنه دقت، وسواس و پشتکار میکائیل شهرستانی را تلاش و هنرمندی در ذهنمان تداعی می‌شود او که در این روزها با انتخاب متن نمایش، برگزیدن بازیگران و طراحی صحنه، نمایشی را به اجرا درآورد که به وقت، نگاه و ذهن مخاطب احترام گذاشته است و اثری بدون حاشیه را به اجرا درآورده است.

در واقع، نگاه کوارد به خدمتکارها بسیار ظریف است. آن‌ها فقط نقش‌های فرعی نیستند، بلکه صدای عقل و واقع‌گرایی در میان اشراف پرادعا هستند. حتی انتخاب عنوان نمایشنامه یعنی «ارزش‌های نسبی» هم کنایه‌آمیز است؛ کوارد در این نمایشنامه این سوال را در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند که ما به چه چیزی و به چه کسی «ارزش» می‌دهیم؟

طبق گفته میکائیل شهرستانی، تغییراتی در بخش‌هایی از نمایشنامه انجام شده است؛ جملات پر کنایه فیلیسیتی به پسر و نامزد هالیوودی پسرش و حتی متلک‌های دقیق و به‌جای کرستول، موقعیت‌هایی است که از مخاطب در سالن خنده می‌گیرد. با این حال شهرستانی به متن نمایش وفادار بوده و خبری از ایرانیزه کردن در این نمایش نیست.