سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، فروش کتاب در فضای مجازی که پیشتر مسئله بود، چند سالی است عمیق شده و چالش دردسرسازی شناخته میشود. از ناشران فروشنده تا سازندگان ویترینهای مجاز برای کتابهای نو یا دستدوم و البته غیبت ناظران برای ساماندهی سهامداران این چالشاند.
در بسیاری از سایتها و کانالهای فروش، بهویژه در شبکههای اجتماعی، نسخههای PDF یا الکترونیکی کتابها بدون مجوز منتشر میشوند که موجب کاهش درآمد ناشران و نویسندگان و در نتیجه تضعیف تولید محتوای فرهنگی اصیل میشود. برخی از کارشناسان حوزه نشر و فعالان این حوزه بر این باورند که ساماندهی میتواند از طریق صدور مجوز فروش، درج شناسه دیجیتال DRM یا شابک دیجیتال و نظارت بر پلتفرمها باشد، اما بخش زیادی از فروشهای مجازی کتاب، غیررسمی و بدون ثبت در سامانههای مالیاتی انجام میشود و ایجاد سامانه رسمی فروش و نظارت، میتواند شفافیت مالی را نیز افزایش دهد.
همچنین گاهی دیده میشود که برخی نسخههای الکترونیکی یا چاپی که در فضای مجازی فروخته میشوند، تحریف شده، ناقص یا دارای اشتباهات عمدی هستند که با ساماندهی، فقط پلتفرمهای دارای مجوز میتوانند کتاب بفروشند و مسئولیت صحت نسخه برعهده آنهاست.
نگاهی به وضعیت سالهای اخیر بازار نشر نشان میدهد، ظرفیت دیجیتال شدن بازار کتاب در ایران وجود دارد، اما خلأهای قانونی، حقوقی و نظارتی موجب شدهاند که بخش بزرگی از فعالیتها در سطح خاکستری انجام شود. طی این سالها سیر دیجیتالی شدن بازار کالاها و خدمات به فرهنگ و نشر نیز سرایت کرده است. فروش آنلاین کتاب، عرضه نسخههای الکترونیکی و کتابخوانها، رقابت بین فروشندگان آنلاین و فروشگاههای فیزیکی نشاندهنده تغییری بزرگ در شکل عرضه و مصرف کتاب است، در ایران اما این تحولات، پراکنده، بدون چارچوب قانونی منسجم با خلأهایی در حوزه حقوق نشر و مالکیت فکری رخ داده است.
چارچوبی که نیست
با گشت و گذاری کوتاه اما هدفمند در فضای مجازی با صدها کانال پُرمخاطب در فضای مجازی روبهرو میشویم که کتابهای پُرفروش بازار را رایگان یا با مبلغی ناچیز میفروشند. نبود نظارت مؤثر از سوی نهادهای مرتبط، موجب شده بازار کتاب دیجیتال در ایران عملاً به یک بازار غیرقابل پیشّبینی برای جامعه نشر تبدیل شود؛ بازاری که در آن حقوق مؤلف، ناشر و حتی خریدار چندان مشخص نیست.
ناشران، اغلب برای تولید یک عنوان کتاب، ماهها هزینه و انرژی صرف میکنند، اما وقتی کتاب چند روز پس از چاپ، غیرقانونی در یک کانال منتشر شود، فروش رسمی آن تحت تاثیر قرار میگیرد و در چنین شرایطی، نه ناشر توان ادامه دارد، نه انگیزهای برای سرمایهگذاری فرهنگی باقی میماند.
بسیاری از فروشگاههای آنلاین کتاب هنوز از چارچوب قانونی کامل برخوردار نیستند و در برخی موارد، فروشندگان آنلاین بدون اعتبار حقوقی، کتابهایی ارائه میدهند که امکان بازبینی و پیگیری حقوقی برای مؤلف و ناشر وجود ندارد، با رشد چاپ دیجیتال و سودجویی برخی افراد برای چاپ و نشر کتابهای پُرفروش ناشران، بهنظر میرسد، ساماندهی و نظارت بر این بخش بیش از پیش احساس میشود.
یکی از اساسیترین چالشها در فروش مجازی کتاب، انتشار نسخههای الکترونیکی بدون مجوز پدیدآور و ناشر تنها با یک دستگاه چاپ دیجیتال است که همان نقض حق معنوی و مادی صاحب اثر است. با توجه به اینکه در قوانینی فعلی بهروز نیستند، نمیتوانند بهخوبی در مواجهه با پلتفرمهای دیجیتال عمل کنند. وقتی پلتفرمها در وضعیت قانونی نامعلوم باشند، مؤلف یا ناشر نمیتواند به راحتی به شکایت یا پیگیری حقوقی اقدام کند. این امر موجب میشود که بسیاری از تخلفات بلاجریمه بمانند.
انتشار دیجیتال کتاب در فضای مجازی در خلأ قانونی است، قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان مصوب سال ۱۳۴۸ بهطور صریح درباره فروش فایلهای الکترونیکی سخنی ندارد و همین موجب شده برخورد قضایی با متخلفان بسیار دشوار باشد، این در حالی است که نگاهی به تجربه کشورهای دیگر نشان میدهد که بسیاری از کشورها قوانینی مثل «کپیرایت دیجیتال» و سامانههای ثبت الکترونیکی آثار را ایجاد کردهاند، اما در ایران هنوز چنین سازوکاری بهطور فراگیر شکل نگرفته است.
در چنین شرایطی وقتی فروش آنلاین به رسمیت شناخته نشود و چارچوبی برای آن وجود نداشته باشد، فروشندگان کتاب را با قیمتهای متفاوت عرضه میکنند؛ به عنوان مثال با تخفیفهای زیاد، کاری که در طولانی مدت موجب میشود رقابتی ناسالم بین کتابفروشیهای آنلاین و کتابفروشیهای فیزیکی و توزیعکنندگان رسمی میشود.
فرصتی که نباید از دست برود
نباید از این موضوع غافل شد که فضای مجازی فرصت عظیمی برای گسترش دسترسی به کتاب دارد؛ مخاطب از دورترین نقاظ کشور کتابها را در لحظه دریافت میکند، هزینه توزیع کاهش مییابد و آثار متنوعتری به بازار میرسند، اما این فرصت اگر بدون ضابطه و قانون همراه شود، به تهدیدی برای حقوق مؤلفان، ناشران و کل زنجیره نشر تبدیل میشود.
ساماندهی فروش کتاب در فضای مجازی ایران نهتنها یک الزام حقوقی است؛ بلکه یک ضرورت فرهنگی و اقتصادی است. با تصویب قوانین مناسب، ایجاد سامانه نظارتی، الزامات شفافیت برای فروشندگان، همکاری پلتفرمها و فرهنگسازی عمومی، میتوانیم بازاری منصفانه، قانونی و پویا برای کتاب دیجیتال در ایران ایجاد کرد. این بازار میتواند به رشد نشر، ارتقاء کیفیت آثار و افزایش سرانه مطالعه کمک کند.
اکنون هیچ آمار رسمی و مدونی از میزان فروش آنلاین کتاب در نمایشگاه مجازی کتاب و پلتفرمها، در کشور وجود ندارد و بخش عمده تراکنشها از مسیرهای غیررسمی انجام میشود، همین مسئله نشان میدهد که نظارت بر این بخش باید ساز و کارهای قانونی خود را داشته باشد. اگر سامانهای شفاف برای ثبت و رهگیری فروش کتابها ایجاد شود، امکان سوءاستفاده و فروش غیرقانونی بهشدت کاهش مییابد. علاوه براین ناشران میتوانند آمار واقعی فروش نسخههای دیجیتال خود را بدانند و برای تولید آثار جدید برنامهریزی کنند.
ازسوی دیگر بهنظر میرسد ایجاد رسته فروش الکترونیک در اتحادیه ناشران نیز میتواند نقش تعیینکنندهای در تحول ساختار نشر کشور و همسویی آن با تحولات جهانی در صنعت کتاب داشته باشد. در سالهای اخیر، بخش بزرگی از فروش کتاب در دنیا بهصورت آنلاین انجام میشود. پلتفرمهایی مانند Amazon و Kobo بخش عمدهای از بازار را در دست دارند. ایجاد رسته فروش الکترونیک موجب میشود، ناشران ایرانی نیز در این مسیر جهانی حرکت کنند و از بازار دیجیتال عقب نمانند.
تعریف رسته رسمی فروش الکترونیک، میتواند چارچوبی قانونی و منسجم برای فروش کتابهای دیجیتال ایجاد کند و مانعی برای پلتفرمهای متخلف باشد، از سوی دیگر فعالیت پلتفرمهای دیجیتال قانونمند میشوند، مجوزها، تعرفهها و استانداردهای فروش مشخص و اختلافات صنفی در جریانی مشخص و تخصصی حل میشوند.
از سوی دیگر، این رسته میتواند پل ارتباطی میان ناشران و فعالان فناوری مثل شرکتهای نرمافزاری، طراحان پلتفرم، و متخصصان DRM باشد تا زیرساختهای مطمئن فروش آنلاین کتاب توسعه یابد. در این میان چنین کاری فقط یک اقدام صنفی، بلکه گامی راهبردی در نوسازی صنعت نشر، حمایت از حقوق ناشران، و ارتقای دسترسی فرهنگی جامعه است. این رسته میتواند مسیر قانونی، اقتصادی و فناورانه نشر دیجیتال را سامان دهد و زمینهساز توسعه پایدار بازار کتاب در ایران باشد.
نظر شما