سرویس میهن و مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مائده مرویان حسینی: با گذشت بیش از چهار دهه از آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، همچنان پرسشها و ابهاماتی درباره این رویداد تاریخ معاصر کشور، باقی مانده است. جنگی که هشت سال به طول انجامید و با گستره و عمق تأثیرات خود، تاریخ اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران را دچار تغییراتی کرد.
مشهورترین روایتی که درباره آغاز جنگ تحمیلی وجود دارد، ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ است که آن را تاریخ آغاز رسمی جنگ میدانند؛ روزی که ارتش بعثی عراق حملات سراسری زمینی، هوایی و دریایی را علیه مرزهای ایران آغاز کرد. اما اسناد و گزارشهای متعدد نشان میدهد که تجاوزات و درگیریهای مرزی عراق علیه ایران ماهها پیش از این تاریخ شروع شده بود و حملات پراکنده زمینهساز یورش سراسری شدند.
با گذشت بیش از چهار دهه از آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، همچنان پرسشها و ابهاماتی درباره این رویداد مهم تاریخ معاصر کشور باقی مانده است. جنگی هشت ساله که با گستردگی و عمق تأثیرات خود، تحولات گستردهای در تاریخ اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران به وجود آورد.
روایت رسمی و مشهور از آغاز جنگ، به ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ بازمیگردد؛ روزی که ارتش بعثی عراق حملات گسترده زمینی، هوایی و دریایی را علیه مرزهای ایران آغاز کرد. اما اسناد و گزارشهای متعددی نشان میدهد تجاوزات و درگیریهای مرزی عراق ماهها پیش از این تاریخ آغاز شده و حملات پراکنده مقدمات یورش گسترده را فراهم کرده بود.
علاوه بر این، موضوع اسناد دفاع مقدس و چگونگی جمعآوری آنها نیز از موضوعات مهم در ادبیات پایداری و مقاومت به شمار میآید. هرچند در سالهای اخیر بسیاری از اسناد از حالت محرمانه خارج و در دسترس قرار گرفتهاند، اما پراکندگی مکانی و تفاوت در تعریف «اسناد جنگ» موجب شده است که گردآوری جامع و منسجم آنها کار دشواری باشد. همچنین، روزهای آغازین جنگ و ابعاد اجتماعی آن کمتر مورد روایت قرار گرفته و بخشهایی از این تجربه جمعی همچنان ناگفته مانده است. در گفتوگوی پیشرو با غلامرضا عزیزی، پژوهشگر اسناد و تاریخنگار، به بررسی روایتهای گوناگون از آغاز جنگ، وضعیت اسناد و چالشهای پژوهشی در حوزه دفاع مقدس پرداختهایم:
با توجه به اینکه هنوز درباره تاریخ دقیق آغاز جنگ ابهاماتی وجود دارد، آیا حمله عراق پیش از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ نیز آغاز شده بود؟
در واقع، ابهامی در تاریخ شروع جنگ وجود ندارد، بلکه درباره جنگ عراق و ایران حداقل سه روایت متفاوت مطرح است که هر کدام از دیدگاهی خاص به موضوع نگاه میکنند؛ یعنی اختلاف در زاویه دید و معیار تاریخگذاری مشاهده میشود. روایت مشهور، ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ را تاریخ آغاز جنگ میداند و این روز بهعنوان زمان آغاز دفاع مقدس مردم ایران در برابر حمله دشمن گرامی داشته شده و به مثابه نقطه شروع هفته دفاع مقدس به حساب میآید. این تاریخ همزمان است با یورش گسترده و سازمانیافته ارتش بعثی عراق به مناطق مختلف کشور ایران، شامل عملیات زمینی، دریایی و هوایی و عبور نیروهای عراقی از مرزها. اما آیا این تاریخ، آغاز کامل جنگ عراق علیه جمهوری اسلامی ایران است؟ پاسخ منفی است.
در اینجاست که روایت دوم از آغاز جنگ مطرح میشود؛ روایتی که ریشه تجاوز ارتش بعثی عراق به ایران را نه در ۳۱ شهریور، بلکه از ماهها پیش و در قالب عملیاتهای محدود و ایذائی دنبال میکند. بر اساس این نگاه، نخستین نشانههای تهاجم نظامی عراق بهزودی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نمایان شد. از حدود دو ماه پس از انقلاب، درگیریهای پراکنده مرزی میان دو کشور آغاز شد، اما از اسفندماه ۱۳۵۸ به بعد، این رخدادها شدت و فراوانی بیشتری پیدا کرد.
برای نمونه، در ۲۰ فروردین ۱۳۵۹، آتش توپخانه ارتش عراق در منطقه قصرشیرین باعث مجروحشدن تعدادی از شهروندان ایرانی شد و در نتیجه، نیروهای نظامی دو کشور به حال آمادهباش درآمدند. در اردیبهشت همان سال نیز با گسترش درگیریها در استانهای مرزی ایلام، کرمانشاه، کردستان و خوزستان، حالت فوقالعاده اعلام شد.
بنابراین، طبق اسناد و گزارشهای ثبتشده در نهادهای بینالمللی از جمله سازمان ملل متحد، تا پیش از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، رژیم بعثی عراق بیش از ۶۰۰ مورد تجاوز زمینی، هوایی و دریایی علیه مرزهای ایران انجام داده بود؛ تجاوزاتی که مسیر وقوع یک جنگ تمامعیار را هموار کردند.
در روایت سوم، مطلبی از قول سردار رضائی مطرح شده که ایشان اصطلاحی دارند تحت عنوان «جنگ ماقبل جنگ»؛ او شروع این مسئله را به آشکار شدن دشمنی رژیم بعثی با حضرت امام خمینی (ره) و تبعید ایشان از عراق به فرانسه برمیگردانند.
چرا بسیاری از اسناد جنگ محرمانه باقی ماند و گفته میشود در جمعآوری اسناد دفاع مقدس غفلتهایی رخ داده است؟ چه کمبودها و کاستیهایی در این زمینه وجود داشت؟
تا جایی که به عنوان پژوهشگر اطلاع دارم، اسناد جنگ و نظامی ویژگیهای خاصی دارند که نمیتوان همه را به یک شیوه بررسی کرد. برخی اسناد، به ویژه آنهایی که نشاندهنده توان نظامی، نقاط قوت و ضعف، تجهیزات و مسائل حساس مربوط به زمان جنگ هستند، به دلیل اهمیت و حساسیت بالا نیازمند محافظت ویژه و رفتار متفاوتی هستند. البته سالها پیش، مرحوم سردار سرلشکر فیروزآبادی، رئیس وقت ستاد کل نیروهای مسلح، اعلام کرد که بیشتر اسناد دوران دفاع مقدس، به جز موارد استثنایی، از حالت محرمانه خارج شده و طبقهبندیشان برداشته شده است.
اما درباره موضوع دوم یعنی گفته میشود در جمعآوری اسناد جنگ غفلت شده است، باید بگویم که این کار هم سهل و ممتنع است؛ به زبان آوردنش ساده، اما انجامش با محدودیتها و چالشهای قانونی و حتی معرفتشناسی همراه است. من از جنبه قوانین و مقررات وارد نمیشوم، اما از نظر معرفتشناسی، مفهوم و دامنه «اسناد جنگ» برای همه یکسان نیست. برای مثال، گستره زمانی جنگ را چگونه و تا کجا باید در نظر گرفت؟ همانطور که در پرسش قبلی مطرح شد، آیا جنگ را فقط از شروع یورش سراسری عراق تا پایان آتشبس باید محاسبه کرد؟ در این صورت، اسنادی که به وقایع پیش یا پس از این بازه زمانی مرتبطاند اما به نوعی به جنگ عراق و ایران مربوط میشوند، چه جایگاهی دارند؟ آیا آنها هم اسناد جنگ به شمار میآیند؟ مثلاً اسنادی درباره پاکسازی میادین مین که سالها پس از پایان جنگ انجام شدهاند. مسئله پراکندگی مکانی اسناد هم هست؛ یعنی این اسناد باید از کجا و چگونه گردآوری شوند؟ به طور کلی، اسناد دفاع مقدس را میتوان در دو حوزه داخلی و خارجی مورد پیجویی قرار داد.
منظور از اسناد داخلی، مجموعهای از اسنادی است که در داخل کشور تولید یا نگهداری شدهاند؛ چه در نهادهای وابسته به مقام معظم رهبری، چه در سازمانها و واحدهای لشکری و کشوری یا حتی نزد افراد و بخش خصوصی. در مقابل، اسناد خارجی نیز در خارج از مرزهای ایران درباره جنگ تحمیلی هشتساله ایران و عراق وجود دارد که بخشی از اسناد دفاع مقدس محسوب میشوند.
اما پرسش مهم این است که با چه سازوکاری میتوان تمام این اسناد را گردآوری کرد؟ و آیا اساساً چنین کاری ممکن است؟ واقعیت این است که جمعآوری اسناد جنگ باید در حد امکانات و مقدورات انجام شود و در مواردی که گردآوری کامل ممکن نیست، باید از روشهای جایگزین بهره برد. یکی از این راهحلها، به جای جمعآوری تمام اسناد، ایجاد «فهرستگان مشترک» از اطلاعات و مشخصات اسناد است؛ یعنی سامانهای که نشان دهد چه سندی در کدام نهاد یا مجموعه وجود دارد.
در حال حاضر، حتی در آرشیوها و مراکز اسنادی نظامی و دولتی، چنین فهرستگان جامعی وجود ندارد. تا زمانی که این فهرستگان پدید نیاید، امکان گردآوری هدفمند و نظاممند اسناد جنگ فراهم نخواهد شد.
چه بخشهایی از روزهای آغازین جنگ تحمیلی هنوز ناگفته مانده یا کمتر مورد توجه قرار گرفتهاند؟
به دلایل مختلف، اطلاعات مربوط به روزهای ابتدایی جنگ هنوز بهطور کامل مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته است. بهویژه بخشهایی که به تاریخ اجتماعی جنگ مرتبط میشوند، کمتر مورد توجه قرار گرفتهاند. این کمبود اطلاعات درباره تاریخ اجتماعی جنگ تا پایان این دوران نیز در فضای مطالعاتی، بهخصوص در پژوهشهای دانشگاهی، مشهود است.
به نظر شما، بزرگترین مشکل و چالش در تالیف و تدوین کتابهای مرتبط با دفاع مقدس چیست؟
وقتی از کتابهای مرتبط با دفاع مقدس صحبت میکنیم، حوزه بسیار گستردهای مد نظر است. بهعنوان مثال، تعداد کتابهای مرجع درباره دفاع مقدس، با توجه به اینکه این جنگ طولانیترین جنگ قرن بوده، بسیار کم است. از هر زاویهای که نگاه کنیم، آثار منتشر شده نسبت به گستره موضوعی دفاع مقدس محدود است؛ چه نسبت به کشورهایی که به دشمن بعثی کمک کردند، چه نسبت به تجهیزاتی که در اختیار دشمن قرار گرفت، چه نسبت به شدت تحریمهایی که بر کشور ما تحمیل شد، یا نسبت به فعالیتهای ستون پنجم در داخل، رشادت رزمندگان ایرانی در جبههها و مقاومت و همکاری مردم در پشت جبهه. در همه این زمینهها هنوز جای زیادی برای پژوهش و کار وجود دارد. اما به نظر میرسد بزرگترین چالش این است که حوزه پژوهش در عرصه دفاع مقدس کمتر مورد توجه قرار گرفته و به آن بها داده نمیشود. شاید به همین دلیل است که تعداد آثار پژوهشی واقعی در این حوزه نسبت به دیگر زمینهها کمتر است.
در پایان؛ لطفاً چند کتاب در حوزه دفاع مقدس معرفی کنید.
کتاب «بچههای نامنظم منظم» به تازگی مطالعه کردم که در واقع با روش تاریخ شفاهی روند شکلگیری ستاد جنگهای نامنظم در آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را به فرماندهی حضرت آیتالله خامنهای (مدظلهالعالی) و شهید دکتر مصطفی چمران تا زمان ادغام این ستاد پس از شهادت دکتر چمران بررسی میکند.
نظر شما