سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – نیلوفر شهسواریان: رولد دال یکی از چهره‌های برجسته‌ی ادبیات کودک و نوجوان در قرن بیستم است که در کنار تخیل پرقدرت و روایت پرکشش، طنز را به عنوان عنصری جدایی‌ناپذیر در آثارش به کار می‌گیرد. طنز نزد او صرفاً ابزاری برای خنداندن نیست، بلکه وسیله‌ای است برای انتقاد از نابرابری، نقد رفتارهای بزرگسالان و نشان دادن توانایی کودکان در مواجهه با جهانِ اغلب پیچیده و ناعادلانه‌ی بزرگسالان.

ویژگی بارز طنز در آثار دال، ترکیب شوخ‌طبعی با اغراق و موقعیت‌های عجیب است. او معمولاً شخصیت‌های بزرگسال را با صفاتی غلوآمیز ترسیم می‌کند؛ مثلاً پدر و مادر ماتیلدا که بی‌سواد، خسیس و بی‌اعتنا به استعداد دخترشان هستند، یا خانم ترانچبول، مدیر مدرسه‌ای که به خشونت و رفتارهای سادیستی (تحقیرآمیز و دیگرآزارانه) مشهور است. در اینجا طنز، هم موجب خنده‌ی کودک می‌شود و هم به شکل هوشمندانه‌ای بی‌عدالتی و بی‌منطقی دنیای بزرگسالان را افشا می‌کند.

در رمان «چارلی و کارخانه شکلات‌سازی» طنز دال به شکل بازیگوشانه و شاعرانه‌ای بروز پیدا می‌کند. کودکانی که هر یک نماینده‌ی یک صفت افراطی‌اند، مثل شکم‌پرستی، خودخواهی یا اعتیاد به تلویزیون، با سرنوشتی خنده‌آور و البته هشداردهنده روبه‌رو می‌شوند. این طنز نه تنها بچه‌ها را سرگرم می‌کند، بلکه به آن‌ها می‌آموزد پیامدهای اخلاقی رفتارهایشان را درک و یا از قبل پیش‌بینی کنند.

طنز دال در رمان «ماتیلدا» شکل ظریف‌تری دارد؛ طنزی که از شکاف میان درک تیزبینانۀ کودک و حماقت یا خشونت بزرگسالان سرچشمه می‌گیرد. کودک در اینجا از طریق هوش و تخیل خود بر شرایط مسلط می‌شود و طنز به او قدرتی رهایی‌بخش می‌دهد. همچنین در کتاب «غول بزرگ مهربان» طنز زبانی نقش پررنگی دارد؛ غول مهربان با جملات و واژگان اختراعی و اشتباهات عمدی در دستور زبان، یک جهان زبانی می‌سازد که هم کودکانه است و هم خنده به لب می‌نشاند و حتی بزرگسالان نیز با آن ارتباط برقرار می‌کنند.

طنز در آثار دال ویژگی خاصی دارد: هرگز تحقیرآمیز یا بی‌معنا نیست، بلکه در خدمت تقویت تخیل کودک و نقد ساختارهای ناعادلانه است. او توانست جهانی بیافریند که در آن بچه‌ها می‌خندند، اما همزمان به استقلال فکری و روحیه‌ی انتقادی تشویق می‌شوند.

تأثیرات نوشته‌های دال بر نویسندگان بعد از خودش انکارناپذیر است و این تاثیرات، قدرت او را به‌عنوان یک نویسنده‌ی خلاق در جهان نشان می‌دهد. نویسندگانی چون دیوید والیامز در بریتانیا به طور مستقیم از الگوی طنز او الهام گرفتند. والیامز در رمان‌هایش مثل «پسر پولدار دنیا» یا «مادربزرگ گانگستر»، با همان روحیه‌ی شوخ‌طبعانه و شخصیت‌های اغراق‌آمیز به سراغ موضوعات جدی و اجتماعی می‌رود. همچنین نویسندگانی مانند لِمونِی اسنیکت، خالق مجموعه «ماجراهای ناگوار»، در ترکیب طنز با تلخی و انتقاد از بزرگسالان، و نیل گیمن در اثر درخشان خود «کارولین»، تحت تأثیر فضای طنزآلود و در عین حال تاریک دال قرار دارند.

به طور کلی، طنز رولد دال یکی از ارکان ماندگاری او در ادبیات کودک و نوجوان است. او نشان داد که طنز می‌تواند هم ابزار آموزش باشد، هم راهی برای تقویت خلاقیت، و همینطور سلاحی علیه نابرابری‌ها. میراث او همچنان زنده است و نویسندگان نسل جدید با الهام از نگاه طنزپردازانه‌ی او، دنیای کودکان را رنگین‌تر و اندیشمندانه‌تر می‌کنند.