سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - محمدمهدی سیدناصری، حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بینالملل کودکان: در عصری که کودکان ایرانی، نسلهایی که در بستر فناوری و فضای مجازی پرورش مییابند، هر روز بخش بزرگی از هویت فرهنگی خود را در قالب محتوای دیجیتال میآفرینند، اهمیت حفاظت حقوقی و فرهنگی از این فضای نوظهور بیش از پیش آشکار میشود. فضای مجازی که هم میتواند ابزاری برای انتقال و توسعه فرهنگ بومی باشد و هم تهدیدی جدی برای هویت فرهنگی، دروازهای است به سوی حافظه جمعی آینده. بیتوجهی به این امر میتواند نسل آینده را دچار آسیبهای جبرانناپذیر هویتی کند. بر اساس پژوهشهای معتبر ایرانی و جهانی، کودکان و نوجوانان بیشترین کاربران فضای دیجیتال را تشکیل میدهند و ساعتهای طولانی را در آن میگذرانند؛ اما همزمان، قوانین حمایتی و سیاستهای فرهنگی متناسب در این حوزه، ناکافی و ناکارآمد است. در چنین شرایطی، قانونگذاری هوشمندانه برای حفاظت از میراث فرهنگی دیجیتال کودکان و تثبیت هویت فرهنگی آنها امری حیاتی و غیرقابل چشمپوشی است.
۱- فضای مجازی به مثابه حافظه فرهنگی نسل آینده
فضای مجازی، با تمام ظرفیتهای بینظیرش، نقش مهمی در شکلدهی به هویت فرهنگی نسل زد و آلفا دارد. رسانههای اجتماعی، بازیهای آنلاین، محتواهای آموزشی و تفریحی، همه و همه در قالبی دیجیتال حافظه جمعی نسلها را میسازند. این فضا میتواند به مثابه صندوقچهای برای ذخیره و انتقال ارزشها، داستانها و آداب و رسوم بومی عمل کند. اما از سوی دیگر، ورود محتوای نامناسب، فرهنگهای بیگانه غالب، و فقدان سیاستهای محدودکننده میتواند موجب انحراف از مسیر هویت ملی شود. پژوهشها نشان میدهد که کودکان ایرانی در سالهای اخیر به طور متوسط بیش از سه ساعت در روز در فضای مجازی فعال هستند. این زمان طولانی فرصتی طلایی برای شکلدهی فرهنگ بومی و ارتقای دانش فرهنگی است؛ اما در عین حال تهدیدی است اگر بدون حفاظت و نظارت مناسب باشد.
۲ -چالشهای هویتی و فرهنگی در فضای دیجیتال
فضای مجازی، علاوه بر فرصتی برای یادگیری، بستر ورود فرهنگهای جهانی و گاهی متضاد با فرهنگ ایرانی-اسلامی است. نبود محدودیتهای فرهنگی مناسب و بهرهبرداری از الگوریتمهای جهانی که عمدتاً بر اساس منافع اقتصادی و سیاسی بزرگترین شرکتهای فناوری تنظیم شدهاند، میتواند به مهاجرت فرهنگی، فراموشی سنتها و حتی القای هنجارهای ناسازگار منجر شود. همچنین، گسترش پدیدههایی چون «فرهنگ مصرفی» و «خودنمایی» در شبکههای اجتماعی، مخاطراتی را برای سلامت روانی و هویت فردی کودکان به همراه دارد.
علاوه بر این، نبود اسناد حقوقی و قوانین محکم در حوزه حفاظت از دادههای فرهنگی کودکان، امکان بهرهبرداری سوء از هویت فرهنگی و اطلاعات شخصی آنان را فراهم کرده است. گزارشها و مطالعات بینالمللی از جمله کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل، نگرانی خود را از فقدان محافظت قانونی کافی از کودکان در فضای مجازی اعلام کردهاند.
۳ -مبانی حقوقی و فرهنگی ضرورت قانونگذاری
حقوق فرهنگی کودکان، بخشی جداییناپذیر از حقوق بشر است که در اسناد مهمی مانند کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل و اعلامیه تنوع فرهنگی یونسکو بر آن تاکید شده است. این اسناد بر حق کودک در برخورداری از فرهنگ بومی، مشارکت در میراث فرهنگی و دسترسی به محتوای فرهنگی مطابق با ارزشهای ملی و خانوادگی تاکید دارند. همچنین، پیمان فارو اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی به عنوان بخش لاینفک از هویت انسانی را یادآور میشود.
در ایران نیز با توجه به اسناد بالادستی و سیاستهای فرهنگی، لزوم تدوین و تصویب قانون جامع برای حفاظت از میراث فرهنگی دیجیتال کودکان ضروری است. این قانون باید چارچوبهای مشخصی برای حمایت از محتوای فرهنگی، تضمین حقوق دادههای کودکان، و الزام پلتفرمهای دیجیتال در ارائه محتوای فرهنگی متناسب و سالم فراهم آورد.
۴ - راهکارهای علمی و عملی پیشنهادی
- تصویب قانون جامع حمایت از میراث فرهنگی دیجیتال کودکان با توجه به نیازهای خاص این گروه و مقتضیات فناوری روز؛
- ایجاد نهاد نظارتی مستقل فرهنگی دیجیتال کودکانه متشکل از کارشناسان حقوق کودک، فناوری اطلاعات، روانشناسی و فرهنگ که بر رعایت حقوق کودکان در فضای مجازی نظارت کند؛
- الزام قانونی به انتشار محتوای بومی، سالم و متناسب با ارزشهای ملی در پلتفرمهای دیجیتال و شبکههای اجتماعی؛
- توسعه فناوریهای بومی جهت ایجاد محیطهای امن و آموزشی دیجیتال که کودکان بتوانند هویت فرهنگی خود را به صورت فعال شکل دهند؛
- آموزش حقوق دیجیتال و فرهنگ استفاده از فضای مجازی در مدارس و خانوادهها با محوریت حفظ هویت و سلامت روانی؛
- حمایت از پژوهشهای میانرشتهای در زمینه میراث فرهنگی دیجیتال کودکان جهت تولید دادههای علمی و سیاستگذاری مستند؛
میراث فرهنگی دیجیتال کودکان، پایه و اساس شکلدهی هویت فردی و جمعی نسلهای آینده ایران است. فضای مجازی اگر به درستی مدیریت و قانونگذاری شود، میتواند گنجینهای بیبدیل برای انتقال ارزشها، تاریخ، زبان و سنتهای ملی باشد؛ اما در غیاب چارچوبهای قانونی محکم، به عرصهای خطرناک برای انحلال فرهنگی و آسیبهای هویتی بدل خواهد شد.
امروز بیش از هر زمان دیگری، ضروری است که با تصویب قوانین جامع و هوشمند، نهادهای مؤثر، و فناوریهای بومی، فضای مجازی را به محیطی امن، غنی و هویتساز برای کودکان ایران تبدیل کنیم. تنها در این صورت است که میتوانیم آیندهای پایدار، فرهنگی و مبتنی بر ارزشهای ملی برای فرزندانمان رقم زنیم؛ آیندهای که در آن کودکان نه تنها مصرفکننده بیهویت محتوا، بلکه خالقان پویا و صاحباختیار حافظه فرهنگی دیجیتال خود باشند.
ایران با تاریخ کهن و فرهنگ غنی، سزاوار آن است که این میراث را در عصر دیجیتال نیز پاسداری کند و آن را به نسلهای بعدی بسپارد؛ نسلی که با حفظ ریشهها و پذیرش نوآوری، آیندهای روشن و مستحکم بسازد.
نظر شما