سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – مرضیه نگهبان مروی: رمان «سرهای استفانی» (Les Têtes de Stéphanie)، نوشته رومن گاری، نویسنده برجسته فرانسوی، اثری کمتر شناخته‌شده اما عمیق و چندلایه است که در سال ۱۹۷۴ با نام مستعار شاتان بوگات منتشر شد. این رمان ابتدا به زبان انگلیسی نوشته و سپس توسط خود گاری به فرانسه ترجمه شد. داستان در کشوری خیالی به نام حدّان در حاشیه خلیج فارس اتفاق می‌افتد و با ترکیبی از ژانرهای پلیسی، سیاسی و فلسفی، به کاوش در موضوعاتی چون هویت، قدرت، و تقابل شرق و غرب می‌پردازد. طنز گزنده و سبک غیرمتعارف گاری، این اثر را به رمانی خاص در کارنامه او تبدیل کرده است.

خلاصه رمان «سرهای استفانی»

وقایع رمان «سرهای استفانی» در کشور خیالی حدّان جریان دارد؛ سرزمینی که پس از رهایی از دیکتاتوری، تحت حکومتی دموکراتیک در تلاش برای بازسازی خود است. این کشور، که به کشورهای خاورمیانه در دهه‌ ۱۹۷۰ شباهت دارد، با چالش‌های سیاسی و اجتماعی متعددی مواجه است. همسایگانی مانند ایران، که از دولت جدید حمایت می‌کند، و عربستان سعودی، که مشروعیت آن را زیر سؤال می‌برد، به پیچیدگی‌های سیاسی داستان می‌افزایند. استفانی هیدریش، مانکنی مشهور و نماد فرهنگ غربی، به دعوت دولت حدّان به این کشور سفر می‌کند تا چهره‌ای مدرن از این رژیم نوپا به جهان ارائه دهد. اما این سفر تبلیغاتی به‌زودی به کابوسی تبدیل می‌شود.

استفانی درگیر توطئه‌ای خطرناک می‌شود که با نماد «سرهای بریده» گره خورده است؛ تصویری که به گذشته خشونت‌بار و زخم‌های تاریخی منطقه اشاره دارد. ورود یک مأمور سازمان سیا به داستان، لایه‌ای از جاسوسی و پیچیدگی سیاسی را به رمان اضافه می‌کند. او تلاش می‌کند استفانی را نجات دهد و توطئه‌ای را خنثی کند، اما داستان فراتر از یک روایت پلیسی پیش می‌رود و به نقد فساد سیاسی، دخالت‌های خارجی، و شکنندگی دموکراسی‌های نوپا می‌پردازد. گاری با استفاده از طنز و کنایه، تصویری چندلایه از خاورمیانه‌ای ارائه می‌دهد که در آن آرمان‌های تغییر با واقعیت‌های تلخ در تضاد است.

مضامین اصلی «سرهای استفانی»

یکی از مضامین اصلی «سرهای استفانی»، تقابل شرق و غرب است. استفانی، به‌عنوان نمادی از فرهنگ غربی، وارد سرزمینی شرقی می‌شود که در حال بازتعریف هویت خود است. گاری با ظرافت، تأثیرات دخالت‌های خارجی، به‌ویژه از سوی قدرت‌های غربی، را در کشورهای خاورمیانه بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه منافع این قدرت‌ها می‌تواند تحولات محلی را تضعیف کند. مضمون دیگر، تأثیر گذشته بر حال است. «سرهای بریده» نمادی از زخم‌های تاریخی هستند که همچنان مانع پیشرفت می‌شوند. گاری از این تصویر برای نشان دادن دشواری‌های گذار به دموکراسی استفاده می‌کند.

هویت و شکنندگی آن نیز از موضوعات محوری رمان است. استفانی، که در ابتدا شخصیتی سطحی به نظر می‌رسد، در مواجهه با واقعیت‌های خاورمیانه به آگاهی می‌رسد و دیدگاهش تغییر می‌کند. گاری همچنین به نقد فساد سیاسی و شکنندگی نظام‌های نوپا می‌پردازد و با طنزی هوشمندانه، پیچیدگی‌های اجتماعی و سیاسی منطقه را به تصویر می‌کشد.

سبک و فرم «سرهای استفانی»

سبک گاری در «سرهای استفانی» ترکیبی از طنز گزنده، هجو و فلسفه است. او از روایتی غیرخطی و تجربی استفاده می‌کند و مرزهای واقعیت و خیال را درهم می‌شکند. گاه مستقیماً با خواننده سخن می‌گوید و قواعد ژانرهای مرسوم مانند رمان پلیسی یا عاشقانه را به چالش می‌کشد. این رویکرد، رمان را به یک «ضد رمان» تبدیل می‌کند که هدفش نه ارائه یک داستان خطی، بلکه ایجاد تأمل در ذهن خواننده است. گاری با خلق موقعیت‌های پارادوکسیکال، مانند آمیختن خشونت با کمدی یا عشق با مرگ، خواننده را به بازاندیشی در مفاهیم قدرت و انسانیت دعوت می‌کند.

زبان رمان آکنده از کنایه و استعاره است و گاری با مهارت، نقدهای اجتماعی و سیاسی خود را در قالب داستانی جذاب ارائه می‌دهد. اگرچه برخی منتقدان معتقدند که بخش‌های پلیسی داستان گاه سرسری پیش می‌روند، اما قدرت اصلی رمان در تحلیل‌های عمیق و طنز هوشمندانه‌ی آن نهفته است.

اهمیت و جایگاه «سرهای استفانی»

«سرهای استفانی» در پیش‌بینی روندهای سیاسی و فرهنگی خاورمیانه اهمیت دارد. گاری در دهه ۱۹۷۰، زمانی که شوک نفتی کشورهای حاشیه خلیج فارس را به بازیگران جهانی تبدیل کرده بود، این رمان را نوشت. او با نگاهی تیزبین، به پیوستگی فرهنگی این کشورها با غرب و تأثیرات آن پرداخت؛ موضوعی که همچنان در دنیای معاصر مرتبط است. این رمان، اگرچه به اندازه آثار دیگر گاری مانند «زندگی در پیش رو» یا «ریشه‌های آسمان» شناخته‌شده نیست، اما به دلیل سبک تجربی و نقد اجتماعی‌اش، اثری ارزشمند در کارنامه اوست.

مختصری درباره رومن گاری، نویسنده رمان «سرهای استفانی»

رومن گاری (Romain Gary)، با نام اصلی رومن کاتسف (Roman Kacew)، در ۸ مه ۱۹۱۴ در ویلنا (اکنون ویلنیوس، لیتوانی) در خانواده‌ای یهودی متولد شد. پدرش، آری-لیب کاسو، در سال ۱۹۲۵ خانواده را ترک کرد و گاری همراه مادرش، نینا اوزینسکی، در ویلنا و سپس ورشو زندگی کرد. در سال ۱۹۲۸، در ۱۴ سالگی، به همراه مادرش به نیس در فرانسه مهاجرت کرد و تابعیت فرانسوی گرفت. مادرش، که تأثیر عمیقی بر او داشت، او را به ادبیات، هنر و ورزش تشویق کرد.

گاری در دانشگاه حقوق خواند و سپس به‌عنوان خلبان در نیروی هوایی فرانسه آموزش دید. در جنگ جهانی دوم، به نیروهای آزاد فرانسه به رهبری شارل دوگل پیوست و به دلیل شجاعتش نشان افتخار دریافت کرد. پس از جنگ، وارد حرفه‌ی دیپلماسی شد و در شهرهایی مانند نیویورک و لندن فعالیت کرد. این تجربیات، از جمله مواجهه با تبعیض به‌عنوان یک یهودی و شناخت ساختارهای سیاسی، در آثارش بازتاب یافت.

گاری نویسنده‌ای پرکار بود که بیش از ۳۰ رمان، مقاله و یادداشت نوشت. او به دلیل استفاده از نام‌های مستعار، از جمله امیل آژار، شاتان بوگات و فوسکو سینی‌بالدی، شهرت دارد. این نام‌ها به او امکان آزمایش سبک‌ها و مضامین متنوع را داد. گاری تنها نویسنده‌ای است که دو بار جایزه‌ی معتبر گنکور را دریافت کرد: در سال ۱۹۵۶ برای «ریشه‌های آسمان» و در سال ۱۹۷۵ برای «زندگی در پیش رو» با نام امیل آژار. این راز تا پس از مرگش فاش نشد و در کتاب «زندگی و مرگ امیل آژار» از آن پرده برداشته شد.

از دیگر آثار برجسته‌ی گاری می‌توان به «خداحافظ گاری کوپر»، «لیدی ال»، «میعاد در سپیده‌دم» و «رختکن بزرگ» اشاره کرد. او همچنین در سینما فعالیت داشت و فیلم‌هایی مانند «پرندگان می‌روند در پرو بمیرند» را کارگردانی کرد. آثار گاری به موضوعاتی چون انسان‌گرایی، عدالت، و مبارزه با تبعیض می‌پردازند و با طنزی هوشمندانه، حقیقت‌های تلخ جهان را به تصویر می‌کشند. او خود را مبتکر رمان سیاسی و اولین نویسنده‌ای می‌دانست که درباره‌ی محیط‌زیست رمان نوشت.

زندگی شخصی گاری پر از فراز و نشیب بود. او دو بار ازدواج کرد: ابتدا با لزلی بلانش، نویسنده انگلیسی، و سپس با جین سیبرگ، بازیگر آمریکایی. خودکشی سیبرگ در سال ۱۹۷۹ تأثیر عمیقی بر او گذاشت و در ۲ دسامبر ۱۹۸۰، گاری با شلیک گلوله به زندگی خود پایان داد. در یادداشت آخرش نوشت: «واقعاً به من خوش گذشت، متشکرم و خداحافظ!»

گاری نویسنده‌ای تجربه‌گرا بود که با فرم و مضمون بازی می‌کرد و از ریسک در نوشتن نمی‌ترسید. آثارش به دلیل عمق فلسفی، طنز هوشمندانه و نگاه انسان‌گرایانه، همچنان در سراسر جهان خوانده و تحسین می‌شوند. «سرهای استفانی» نمونه‌ای از توانایی او در آمیختن ژانرها و نقد اجتماعی است که خواننده را به تأمل در پیچیدگی‌های جهان دعوت می‌کند.

رمان «سرهای استفانی» با ترجمه ابوالفضل الله‌دادی در نشر نو منتشر شده است.