سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - فاطمه تسلیم جهرمی- عضو هیئت علمی دانشگاه جهرم، نویسنده و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی: سوگواری و عزاداری برای شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفایش در واقعه سال ۶۱ هجری قمری در کربلا در سراسر جهان اسلام شکل‌ها و صورت‌های مختلفی داشته است و در برخی نقاط به دلیل ارتباط کمتر صورت کهن خود را بیشتر حفظ کرده است. یکی از این مناطق شهرستان جهرم است که آیین‌های محرم و صفر آن بسیار متنوع است و از سینه‌زنی و زنجیرزنی و سیاهپوشی گرفته تا انواع نذرها چون نذر سقا و طبخ خوراکی‌های مخصوص چون حلوای سیدالشهدا و اش ابودردا و انواع نمایشی چون خیمه‌سوزان و پرده‌خوانی تا مقتل‌خوانی و آیین‌نامه‌های نمادینی چون طایفه بنی‌اسد و آیین گِل‌مالی در آن دیده می‌شود. در زیر برای آشنایی به سه سنت عزاداری در جهرم به اختصار پرداخته می‌شود.

نخل ماتم جهرم؛ نماد حیات جاویدان شهیدان

یکی از شیوه‌های منحصربه‌فرد عزاداری امام حسین (ع) در ایران متعلق به جهرم است که حداقل نمونه‌های چندانی از آن سراغ نداریم و بجاست بخش‌های مختلف آن ثبت میراث ناملموس شود.

علی بلوکباشی در کتاب نخل‌گردانی، معنای نخل را همان درخت خرما و مجازاً به معنای هر درخت و کنایه از این واژه را قامت بالا و تابوت‌واره‌ای که در عزاداری امام حسین بر دوش می‌کشند، می‌داند.

همیشه وقتی با نام نخل عزا در یزد، کاشان و نواحی مرکزی ایران مواجه می‌شویم، نیز منظور اتاقک و کتلی چوبی است و اثری از نخل واقعی در آن نمی‌بینیم، اما نخل ماتم جهرم، واقعاً درخت نخل و اثبات‌کننده قدمت این سوگواری آیینی در جهرم و وجه اساطیری آن است.

این سنت به ایران باستان بازمی‌گردد که از درخت به عنوان نماد زندگی در مراسم تدفین استفاده می‌شد. این آیین به مرور در مراسم سوگواری تاسوعا و عاشورا نیز بازسازی شد و به شکل نمادین آن یعنی علم و کُتَل، یکی مشابه درخت نخل و دیگری مشابه درخت سرو، درآمد.

از دیگر سو، مفهوم شهادت، مهم‌ترین مضمون به جا مانده از جهان اسطوره‌ای ایران کهن است؛ شهادت به خاطر عشق، عقیده، قیام اجتماعی و… رخ می‌دهد و به همین دلیل پس از اسلام در روح جمعی ایرانیان به دیگر مضامین اساطیری افزوده شد تا در حد یک تمثیل باقی نماند و به حیات جاودان شهیدان اشاره کند.

برای این کار از درختان توتم قومی مردم مناطق گرمسیری بهره برده شد؛ نخل که نماد ایزد دوموزی در اساطیر سرزمین‌های عربی و بین‌النهرین است‌، قربانی می‌شود و به زیرزمین می‌رود و سال آینده با بهار مجدد به زمین بازمی‌گردد.

در گذشته در مراسم سوگواری محرم در جهرم به یاد و نماد امام حسین (ع) و یارانش در ظهر روز عاشورا، نخلی را نذری کرده و می‌بریدند و در ادامه درخت بریده‌شده، تکه‌تکه می‌شد. با تکه‌تکه شدن نخل در ظهر عاشورا، فریاد «یا حسین یا حسین» (ع) سوگواران، بلند و نخل که با امام حسین (ع) برابرنهاد می‌شد خود به شهیدی دیگر بدل می‌شد یا به عبارتی دیگر مظلومیت حسین (ع) در قالب نخل قربانی، تجسمی دیگر می‌یافت. از اجزای این نخل برای بخش‌های مختلف عزا استفاده می‌شد؛ دو برگ سالم سبز (پیش) آن را به عنوان نماد علم لشکر امام حسین (ع) جلوی دسته عزاداری دو نفر دست می‌گرفتند و حرکت می‌کردند، با ساقه و تنه‌ی آن گهواره و کتل و تابوت نمادین می‌ساختند، با خرمای آن حلوای عزای سیدالشهدا (س) می‌پختند و خرمای تازه‌ی آن را نذر می‌کردند.

نخل در جهرم جایگاهی بس ارجمند دارد و ای بسا که راه درآمد یک خانواده فقط از نخل بود و قربانی نخل به نوعی بیانگر نثار کردن داروندار فرد برای قیام امام حسین (ع) و یاری به قیام وی هم بود.

آخرین سال‌های اجرای این آیین به طور کامل در دهه شصت بوده است و امروزه فقط بخشی از آن زنده است. بخشی از فیلم «چتر سبز؛ نخل جهرم» ساختۀ احمد ضابطی جهرمی نیز دربارۀ همین آیین کهن قربانی‌کردن نخل در جهرم در روز عاشورا است.

در واقع شیعیان جهرمی رویدادهای نخستین سده‌های اسلامی را ورای قضایای تاریخی دیدند و آن‌ها را با روایت‌ها و نمونه‌های اسطوره‌ای این سرزمین درآمیختند و قهرمانان مذهبی و تاریخی خود را با رفتار قهرمانان اساطیری جلوه‌گر ساختند. در فرهنگ ایرانی و اسلامی حضرت امام حسین (ع) قهرمانی است که با نثار خون خود و فرزندان و یارانش، درخت دینداری و خداباوری را اصلاح کرده و رشد داده است.

خودنثاری خدایی در اساطیر به نوعی تکرار عمل کیهان‌آفرینی و پیدایش و تکوین جهان‌هاست، در این عمل کیهانی، ایزد-قهرمان معتقد است خون وی رهایی‌بخش جان است و قربانی کردن جسم، تنها راه این رهایی است. اما شهادت بزرگترین فیض برای انسان فانی است که آرزوی جاودانگی دارد؛ «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ».

خیمه‌سوزان؛ قدیمی‌ترین آیین نمایشی محرم در جهرم

آیین سنتی خیمه سوزان یکی از قدیمی‌ترین سنن عزاداری به جا مانده از گذشته در جهرم است.

خیمه‌سوزان با نام «التشابیه و حرق الخیام» یکی از قدیمی‌ترین مراسم‌های عزاداری در ماه محرم به‌شمار رفته است و قدمت آن را به دوره آل‌بویه نسبت داده‌اند. در این مراسم‌، خیمه‌های سبز، سیاه و سفید که در روز اول محرم برافراشته شده، در روز دهم محرم به‌صورت نمادین، آتش زده می‌شود تا یادآور به آتش کشیده شدن خیمه‌های امام حسین در عصر روز عاشورا باشد.

این آیین امروزه در شهرهای مختلفی برگزار می‌شود و براساس گزارش‌ها، شیعیان ایران، هند و عراق عموماً با این مراسم، دهه عزاداری محرم را به پایان می‌رسانند. به عقیده بلوکباشی، پژوهشگر علوم اجتماعی، وقوع اتفاقاتی چون سوزاندن خیمه امام حسین (ع) و اصحابش توسط سپاهیان ابن‌زیاد، در شکل‌گیری فرهنگ عاشورایی شیعی نقش کلیدی و مهم داشته‌است.

در این آیین در جهرم، خیمه‌هایی به نماد خیمه امام حسین و اهل بیت و یارانش با تشریفاتی تمام برپا می‌شد، گفت‌گوهایی نیز بین اشقیاخوانان و اولیاخوان در می‌گرفت و سپس افرادی نمادین به نقش عمربن سعد و شمر با لباس سرخ سوار بر اسب، زنان و فرزندان اهل بیت (ع) را که ملبس به لباس‌های سبز و سیاه بودند، دنبال می‌کردند و پس از بیرون کشیدن لباس و زیورآلات آنان، خیمه‌های امام حسین (ع) و اهل بیت (ع) و یارانش را به آتش می‌کشیدند و زنان و کودکان اهل بیت را به ایران می‌بردند.

احتمالاً به دلیل همین مهارت اشتلم‌خوانی اشقیاخوانان بوده که در فرهنگ شفاهی جهرم نام این دسته شبیه‌خوامام با پسوند عمر و شمر معروف شده و حتی در نسخ تعزیه از مهارت آنان تعریف شده است. اسدالله علی‌عسکری رنانی پیشکسوت تعزیه معتقد است در قدیم عمدتاً مخالف‌خوانان تعزیه استادانی بودند که موافق‌خوانان را تعلیم می‌دادند و مخالف‌خوانی در تعزیه بسیار دشوار بوده است. وی با ذکر بیتی از تعزیه «دیر راهب» که اشاره به ابن‌سعدخوانی در جهرم دارد به این موضوع اشاره می کند:

ابن‌سعد از شهر جهرم شیخ ابوطالب که هست
مرشد صاحب فنون، استاد بر نوحه‌گران

در جای جای تعزیه، مخالف‌خوان‌ها، موظف به خواندن بحر طویل‌ها بودند که حفظ کردن آنها در حالی که سوار بر اسب در حال «اُشتُلُم‌خوانی» بودند، سخت به نظر می‌رسد و کار هر کسی نبود. همچنین در اجرای بحرطویل‌ها، مخالف‌خوان‌ها برای تأثیر کلامشان، باید متوجه می‌بودند که کجا آن را قطع کرده یا کجا شروع کنند.

آیین خیمه‌سوزان در قدیم و پیش از انقلاب در محله‌ی صحرا در جوار امامزاده اسماعیل (ع) در قسمتی به نام «سَرِ سَد» در خیابان فردوسی امروزی برگزار می‌شد. از دیگر مکان‌های آیین سنتی «خیمه‌سوزان» در عصر روز عاشورا پس از انقلاب در جهرم، محوطه حتی مقبره خاندان آیت‌اللهی و محوطه پارک کوهسار بوده است.

در این آیین که وقایع عصر عاشورا را به نمایش می‌گذارد، حمله عمر بن سعد و ابن‌زیاد به خیمه‌های خاندان سیدالشهدا (‌ع)، ظلم و ستیز سپاه کفر به لشکر امام حسین (ع) در جریان واقعه عاشورا و برخورد با اسیران این واقعه، به ویژه حضرت زینب (س) بازسازی می‌شود.

این آیین هر سال با گرامیداشت ۱۳ شهید عصر عاشورای جهرم نیز همراه است، شهدایی که میانگین سنی آنها به بیش از ۱۷ سال نمی‌رسید و در عصر عاشورای سال ۱۳۶۲ در جنگل‌های میاندوآب آذربایجان غربی به وسیله منافقین دستگیر و در اوج مظلومیت به شهادت رسیدند.

آیین گِل‌مالی

یکی دیگر از سنن عزاداری در جهرم مالیدن گل بر سر و لباس در روز عاشورا است.

در روز عاشورا، شخصی در تشت و ظرفی، خاک و آب و گاهی کاه را با هم مخلوط و بر سر و صورت و بدن و لباس و حتی چادر و ماشین عزاداران می‌کشد. مردم از سبک با حضور در تکیه‌های محله و گل‌مالی کردن سر و بدن و صورت و ماشین، خود را به صورت نمادین عزادار امام حسین علیه السلام و خاندان و یاران باوفایش می‌دانند. این امر ظاهراً با مفهوم کنایی «خاک‌به سر شدن» یعنی اندوه‌زده شدن نیز بی‌ارتباط نیست.

اگرچه برخی بر این باورند که خاک ریختن بر سر موجب سردی غم می‌شود و عوام نیز معتقدند که خاک مرده، سرد است، اما این آئین ریشه در تاریخ دارد و در شاهنامه فردوسی نیز در داستان مرگ سهراب و سیاووش، صدها بیت دال بر خاک بر سر و تن گذاشتن دارد که نشان‌دهنده پیشینه تاریخی آئین گل‌مالی است. همچنین مالیدن گل بر بدن و لباس به این باور دینی اشاره دارد که جسم ما از خاک است و به خاک برمی‌گردد.

دسته‌های عزادار جهرمی با گِل‌مالی از ابتدای صبح در کوچه و خیابان‌ها روانه مجالس عزاداری می‌شوند و در هر مجلس سینه‌زنی می‌کنند.