سرویس استانهای خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مرجانه حسین زاده: در جغرافیای فرهنگی ایران، خراسان از دیرباز یکی از قطبهای مهم تولید اندیشه، ادبیات و فرهنگ بودهاست. اما با وجود شمار بالای اهل قلم در این خطه، سالهاست شاهد نوعی «گریز از مشهد» در زمینه انتشار آثار هستیم، بهگونهای که بسیاری از مولفان بومی ترجیح میدهند کتابهای خود را به ناشران پایتخت بسپارند و از همکاری با ناشران محلی سر باز میزنند.
سالهاست میبینیم اغلب مولفان، مترجمان، نویسندگان و پژوهشگران خراسانرضوی فرآیندِ چاپ آثار خود را نه از مسیر ناشران محلی، که از طریق ناشران مستقر در تهران طی میکنند. این انتخاب، نشانهای از نوعی «تمرکزگرایی شدید مولفان در صنعت نشر» است که باعث شده سهم ناشران استانی در تولید محتوای فرهنگی و ادبی کاهش یابد.
ترجیح مولفان به انتخاب ناشران تهرانی
ترجیح مولفان به انتخاب ناشران تهرانی، صرفاً ناشی از گرایش شخصی نویسندگان نیست، بلکه از دل مجموعهای از نارساییها، ضعفهای ساختاری و فقدان حرفهایگری در صنعت نشر استانی برآمده است. آن طور که مولفان استان میگویند در اغلب موارد، ناشران محلی نهتنها از نظر فنی و گرافیکی در طراحی جلد، صفحهآرایی و چاپ، ضعیف عمل میکنند، بلکه بهجای سرمایهگذاری حرفهای روی آثار، بار مالی را به مولف تحمیل میکنند. این وضعیت موجب شکلگیری بدبینی در میان نویسندگان نسبت به ناشران استانی شده و به کاهش اعتماد و تعامل میان دو سوی ماجرا دامن زده است.
ناشران خوب در پایتخت هم انگشتشمار هستند
در این گزارش، با تمرکز بر استان خراسان رضوی و با گفتوگو با برخی از چهرههای ادبی این خطه، تلاش شده است تا به چرایی این شکاف بپردازیم و ابعاد این مسئله از زاویهای آسیبشناسانه بررسی کنیم و بخشی از موانع و دلایل پشت پرده عدم همکاری مؤلفان بومی با ناشران محلی را مورد واکاوی قرار دهیم تا شاید از خلال این نگاه، راهی برای بازسازی اعتماد میان مؤلفان و ناشران بومی ترسیم شود موضوعی که اگر جدی گرفته نشود، به تضعیف هرچه بیشتر جایگاه نشر مستقل استانی میرسد.
وحید حسینی ایرانی، داستاننویس و روزنامهنگار مشهدی در گفتوگو با خبرنگار ایبنا گفت: به صورت کلی در رابطه با انتخاب ناشر، بحث بومی یا تهرانی بودنِ ناشر مطرح نیست. ما در درجه نخست باید اثرمان را به ناشری بسپاریم که حرفهای باشد، یعنی روی کارمان سرمایهگذاری و آن را به خوبی پخش و معرفی کند. به نظرم چنین ناشرانی حتی در پایتخت هم انگشتشمار هستند.
فقدان ناشر تخصصی در حوزه ادبیات
وی افزود: ناشران استان عموماً یا آماتور هستند، یا در زمینه «ادبیات» تخصصی ندارند و اغلب از توان «پخشکتاب» نیز بیبهرهاند. اگر هیچیک از این مشکلات را هم نداشته باشند متاسفانه نتوانستهاند به برندی در حوزه چاپ آثار ادبی تبدیل شوند و در نتیجه رمان، مجموعهداستان و دفتر شعری که منتشر میکنند چنانکه باید، دیده و خوانده نخواهد شد.
ناشران خوب در استان، در حوزه تبلیغ و معرفی کتاب عملکرد ضعیفی دارند
نویسنده مجموعهداستان «آناناس» گفت: برخی ناشران را در مشهد سراغ دارم که رویهمرفته میکوشند حرفهای عمل کنند و برای نمونه کتابهای خود را با چاپ باکیفیت و کاغذ مرغوب عرضه کنند ولی آنها هم در حوزه ادبیات برند نیستند یا نمیتوانند تبلیغ و معرفی بایستهای برای کتابهای حوزه ادبیات انجام دهند.
او در پاسخ به این پرسش که «کتاب جدیدش را به کدام ناشر خواهد سپرد؟» گفت: قطعاً من کتابم را به هر ناشری که مستقر در تهران باشد هم عرضه نخواهم کرد. اگر در این اوضاع اقتصادی یکی از چند ناشر معدودِ مدنظرم که البته همگی در پایتخت فعال هستند، پذیرش اثر داشته باشند حتماً کتاب جدیدم را به او خواهم سپرد.
اهمیت برندینگ
وحید حسینی ایرانی ادامه داد: در خصوص این مسئله، «برند» بودن بنگاه نشر هم بسیار مهم است، یعنی نویسندهای که دیده و خوانده شدن اثرش برایش مهم باشد به سراغ ناشری میرود که سرشناس باشد. ناشری که اسم شناختهشدهای دارد، طبعاً بسیاری از اشتباهها و خطاهای ناشرانِ مبتدی را ندارد. اما همانطور که پیشتر گفتم، مبتدی یا گمنام بودن ناشر یا هر دو، محدود به شهرستانها و استانهای دیگر نمیشود، با توجه به تجربه و تحلیل شخصیام، دستکم در زمینه انتشار آثار ادبی، اکثر ناشران کشور حرفهای نیستند.
طلب پول از مولف!
او که پیشتر کتاب «حوالی باغ نادری» را رهسپار بازار کتاب کرده، بیان کرد: نکته حائز اهمیت دیگر این است که ناشر باید خودش روی کار سرمایهگذاری کند اما گمان میکنم اغلب ناشران کشور اساساً در حوزه نشر متخصص نیستند، از مولف پول طلب میکنند، مولفِ از همهجا بیخبر هم، تصور میکند اگر پول ندهد موفق نخواهد شد کارش را به ویترین کتابفروشیها برساند و این معضلی بزرگی در حوزه نشر است.
دبیر انجمن داستاننویسی «ماتیکان داستان» تاکید کرد: در تمام دنیا این وظیفه ناشر است که روی کار سرمایهگذاری کند و مولف صرفاً وظیفه تالیف اثر را دارد.
طرحجلدهای غیرحرفهای!
حسینی ایرانی با اشاره به برخی مشکلات در کتابهای جدید، بیان کرد: در مواجهه با ناشران آماتور، ما گاهی با مشکلات دیگری هم مواجه هستیم، نظیر طراحی جلدهای نازیبا، نامناسب و غیرحرفهای برای کتابها، همینطور صفحهآراییهای غیرحرفهای و فونتهای نامناسب و از این دست مشکلات.
اهمیت پخش کتاب
وی افزود: این موضوع مختص مشهد و خراسان نیست یک معضل کشوری است، از هزاران ناشری که مجوز دارند تعداد کمی هستند که کیفیت چاپ، صفحهآرایی و طراحیجلد درخور و شایسته را ارائه میدهند، اما باز برخی از همین ناشران حرفهای هم در حوزه «پخش» ضعیف هستند.
این نویسنده گفت: از این تعداد، ناشرانی که هم اثر را حرفهای چاپ میکنند و هم پخش خوبی دارند و هم خودشان روی کار سرمایهگذاری میکنند، خیلی کم هستند و باز اگر بخواهیم از میان این دست ناشران حرفهای، آنهایی را که در حوزه ادبیات مشغول به فعالیت هستند جدا کنیم، تعدادشان انگشتشمار میشود.
در این رابطه مهدی نصیرزاده، مدیرعامل شرکت تعاونی ناشران استان خراسانرضوی، با اشاره به سه مرکز نشر مهم در کشور گفت: تهران، قم و مشهد عمده بار نشر کشور را بر دوش دارند و عمده ناشران فعال هم در این ۳ شهر هستند. نمیتوان گفت تمام مولفان بومی، آثارشان را برای چاپ به ناشران تهران میسپارند.
مدیر نشر مرندیز، مولفان را به ۳ دسته تقسیم کرد و گفت: ماچند مدل مولف داریم، یک مولفی که برای رزومهکاری کتاب چاپ میکند و مهم نیست چه ناشری کتابش را به چاپ میرساند. دوم مولفی که نسبتاً شناخته شده است، نگاهی هم به بازار دارد و دنبال فروش است و گمان میکند اگر کتابش را به ناشری در تهران بسپارد، اثرش بهتر دیده میشود و فروش بیشتری خواهد داشت.
وی افزود: برخی هم مولفان حرفهای هستند که کتابهایشان به خوبی به فروش میرسد و مسیر ارتزاقشان اساساً از نوشتن یا ترجمه است.
نصیرزاده ابراز کرد: این واقعیت را نباید از نظر دور کنیم همهچیز از پایتخت کنترل و هدایت میشود و ماهم مرکزگریز نیستیم، حتی مشاهده میکنیم که بسیاری از تولیدکنندگانی که در تمام صنوف نظیر غذا و پوشاک و.. مشغول به کار هستند محصولشان را برای توزیع به تهران میفرستند، کتاب هم یک کالا است و از این قاعده مستثنی نیست.
ناشران استانی باید در حوزه توزیعکتاب قویتر شوند
وی با بیان اینکه ناشران شهرستانی در توزیع کتاب با مشکل مواجه هستند، تاکید کرد: کتاب امروزه یک کالای لوکس است و ناشر نمیتواند این ریسک را بکند که کتاب را در تیراژ بالا چاپ کند، آن را به چرخه توزیع بسپارد و امیدوار باشد که آن کتاب خوشفروش باشد تا سرمایهاش برگردد. به همین علت ناشران استانی در تیراژ کتاب و.. احتیاط پیشه میکنند.
کیفیت چاپ برخی از ناشران استان بسیار خوب است
نصیرزاده در خصوص کیفیت چاپ کتابها گفت: برخی از ناشران استانی، کارشان از نظر کیفیت بسیار خوب است و قابل رقابت با ناشران تهرانی هستند و چه بسا برخی بهتر هم هستند. امکانات و زیرساختهای چاپ مشهد و تهران یکی است، اما یکی از دلایل مهمی که باعث میشود مولف کتابش را به ناشری در پایتخت بسپارد، موضوع برندینگ است.
او با بیان اینکه نویسنده حرفهای همواره کتابش را به ناشری که برند باشد میسپارد، گفت: چرا باید مولف کتابش را به ناشری که گمنام است بسپارد؟ حتی اگر آن ناشر گمنام نباشد، باز به اندازه ناشری که شناختهشده است، مخاطب ندارد.
هیچ حمایتی هم از ناشران نمیشود
مهدی نصیرزاده گفت: من قبول دارم که ناشران ما باید حرفهایتر شوند، اما از سویی واقعاً شرایط بازگشتسرمایه سخت است و هزینهها خیلی بالا رفته است، و هیچ حمایتی هم از ناشران نمیشود. از این رو نهادهای فرهنگی باید برای ناشران تسهیلاتی فراهم کنند، تسهیلاتی نظیر بیمه پرسنل چاپ، بانکی و.. تا ناشران بتوانند جان تازهای بگیرند.
پایین آمدن قدرت ریسک ناشر
مدیرعامل شرکت تعاونی ناشران استان خراسانرضوی با بیان اینکه سیستم وامدهی بانکها بر مبنای گردشمالی است، عنوان کرد: ناشر مگر چقدر سرمایه در بانک دارد که بتواند وام بگیرد؟ لذا ناشران همواره از نظر تامین منابع مالی با مشکل مواجه هستند.
مسیر طولانی فروش و بازگشت سرمایه ناشر
نصیرزاده گفت: پروسه فروش برای ناشر مسیری بسیار طولانی است، یعنی ناشر باید در مرحله اول کتاب را به صورت اَمانی بدهد، بعد اگر کتاب فروش رفت، کتابفروش بعد از چندماه هزینه را به ناشر برگرداند! یعنی اگر چاپ کتاب برای ناشر ارزشافزودهای هم داشته، در این مدت زمان طولانی، آن ارزشافزوده با تورم از بین میرود از این رو قدرت ریسک ناشر هم آمده پایین آمده است.
مدیرعامل شرکت تعاونی ناشران استان خراسان رضوی افزود: ما در چرخهای گیر کردهایم که مدام «ناتوانی» را تولید میکنیم یعنی چون قدرت ریسک ناشر به خاطر مواردی که در بالا ذکر شد، کم شده است، مولف کتابش را به ناشری در خارج از استان میسپارد و این بازتولید معیوب مدام تکرار میشود.
مدیر نشر مرندیز بیان کرد: شاید هزینههایی که یک ناشر در تهران برای چاپ یک کتاب میگیرد بیشتر از هزینههای یک ناشر در دیگر استانها باشد اما سه مسئله توزیع، دیدهشدن و برندینگ، میل مولف را به حرکت به سوی ناشر تهرانی بیشتر میکند چراکه برای مولف، این سه مورد مهمتر از هزینه هستند.
مهدی نصیرزاده گفت: امیدوارم تسهیلاتی حداقلی برای ناشران در نظر گرفته شود که تنها جوابگوی تورم باشد. من قبل از کرونا کتابی چاپ کردم که الان تمام آن به فروش رفته، اما اگر بخواهم همان تیراژ را دوباره به چاپ برسانم باید قیمتش را ۵ برابر کنم!
وی در انتها افزود: امیدوارم شرایط مالی مردم هم بهتر شود تا کتابها بیشتر به فروش برسند، مردم درگیر معاش هستند، کتابخوانی ذهنیت آرام و تمرکز میخواهد. اما وقتی مردم دغدغه معاش دارند، حتی اگر کتابها بهترین شیوه چاپ شوند باز سرانه کتابخوانی کم میشود.
در انتها میتوان نتیجه گرفت که آنچه باعث مهاجرت فکری و فرهنگی مولفان بومی به سمت ناشران تهرانی شده، صرفاً به ضعف کیفی یا عملکردی ناشران شهرستانی محدود نمیشود، بلکه در دل یک چرخه پیچیده و چندوجهی اقتصادی، فرهنگی و ساختاری ریشه دارد.
قدرت برند ناشر، اهمیت توزیع و دیده شدن کتاب، به عنوان مهمترین موارد در انتخاب مؤلف هستند، حتی اگر کیفیت چاپ و تولید یک ناشر استانی با ناشران تهرانی برابری کند، نبود برند شناختهشده و کانال توزیع مؤثر، باعث میشود مولفان ترجیح دهند با مراکز نشر کشور همکاری کنند.
از سوی دیگر، شرایط سخت اقتصادی، تورم، نبود حمایتهای حداقلی از ناشران، ضعف در نظام توزیع، و ناتوانی در جذب تسهیلات مالی، همگی باعث کاهش «قدرت ریسک» ناشران استانی شدهاند. این مسئله، چرخهای معیوب را شکل داده که در آن، ناشر توان سرمایهگذاری ندارد، مولف جذب ناشران پایتخت میشود و در نتیجه، نشر بومی هر روز ضعیفتر میشود.
آنچه از مجموع این گفتهها برمیآید، این است که برای بهبود وضعیت نشر در استانهایی مانند خراسان رضوی که از قطبهای نشر در کشور است، نیاز به یک بازنگری در سیاستهای حمایتی فرهنگی و تقویت زیرساختهای اقتصادی نشر استانی است و بدون حضور نهادهای پشتیبان نمیتوان انتظار داشت نویسندگان حرفهای حاضر به بازگشت و اعتماد به نشر بومی باشند. به عبارتی، در بررسی چراییِ عدم همکاری مؤلفان خراسان رضوی با ناشران بومی میتوان نتیجه گرفت مسئله مهاجرت فکری در حوزه نشر، نه یک انتخاب شخصی، که حاصل یک ساختار نابرابر است.
نظر شما