به گزارش خبرنگار گروه تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، «جریان‌های سیاسی-مذهبی دورۀ پهلوی دوم»، کتابی نوشتۀ رسول جعفریان و با انتخاب عکس جعفر شیرعلی‌نیا است. این کتاب، به تحولات سیاسی و مذهبی پیش از انقلاب و در فاصلۀ سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ می‌پردازد. نویسندگان در نگارش این کتاب، به چگونگی شکل‌گیری جریان‌های سیاسی-مذهبی در دورۀ پهلوی دوم تمرکز کرده‌اند و به ورود روحانیان به کانون‌های مبارزه و نقش آنان با تکیه بر مذهب در عرصۀ فرهنگ و سپس سیاست تأکید دارند.
این اثر مروری است بر تاریخ تحولات فرهنگی، با تأکید بر رخدادهای فرهنگی-سیاسی که در انقلاب اسلامی پایه و اساس قرار گرفته است. این اثر، در پاسخ به این پرسش نگاشته شده که با وجود نیروهای مذهبی، چه نوع تحولات فرهنگی در پس‌زمینه انقلاب سیاسی ایران قرار داشته است.
تاریخ مصور جریان‌های سیاسی-مذهبی دورۀ پهلوی در چند بخش تنظیم شده است و روزگار پربحران به بحران ناتمام ایران، جریان‌های مذهبی-سیاسی، پس از اشغال، نهضت سیاسی را دربردارد و سپس به حکومت پابرجا، روزهای خوش پادشاه و مکتبی برای مبارزه می‌پردازد. قدرت شکننده بخش بعدی کتاب است که به جست‌وجوی ایرانی تازه و نهضت فرهنگی می‌پردازد و پیروزی اسلام‌خواهان نیز دربردارندۀ نبرد جمعیت برای انقلاب است
انتشار نشریه‌های مذهبی
بخش مهمی از کتاب به تلاش مکتوب می‌پردازد و به این مسأله اشاره می‌کند که در سال‌های دهۀ ۱۳۲۰ چندین نشریۀ مذهبی در ایران انتشار می‌یافت که برخی سراسری و برخی محلی بودند، بیشترشان از ادبیات جدیدی در انتشار مقالات دینی استفاده می‌کردند. در این زمان، نثر ضعیف دفاع از دین اندکی بهبود یافته بود و کوشش می‌شد در فضای علم‌گرایانه و حاکمیت نوگرایی، اسلام با نگاه تازه‌ای معرفی شود.
نقد تمدن غرب
نبرد تمدن‌ها نام یکی از بخش‌های این کتاب است. مؤلفان کتاب به جریان‌هایی که تمدن غربی را نقد می‌کردند اشاره کرده‌اند که این جریان‌ها با جریان مبارزه ارتباطی نداشتند، برخی از آنها وابسته به دربار و از حمایت‌های آن بهره‌مند بودند. بااین‌حال در نهایت نقد تمدن غرب می‌توانست به نقد حکومت پهلوی ارتباط یابد و به سود مبارزه تمام شود و افراد را به درانداختن طرحی نو ترغیب کند. برخی جریان‌های ضدغرب میان مبارزان طرفداران فراوانی یافتند و تأثیرگذار از کار درآمدند، ازجمله نوشته‌های جلال آل‌احمد. در این مسیر برخی از آل‌احمد با سابقه‌تر بودند، مثل فخرالدین شادمان.
تسخیر تمدن فرنگی
شادمان در سال ۱۳۲۷ با انتشار کتابچۀ «تسخیر تمدن فرنگی» نوعی تفکر ضدغرب با مبنای فلسفی بنیان گذاشته شد. شادمان دانش‌آموختۀ غرب و از صاحب‌منصبان مهم اداری بود. این کتابچه از فساد غرب انتقاد می‌کرد و به کسانی می‌تاخت که از تغییر خط و زبان فارسی سخن می‌گفتند.
شادمان می‌گفت اگر زبان و ادب فارسی را خوب بشناسیم با تکیه بر هویت ملی‌مان می‌توانیم شناخت و برداشت درستی از فرهنگ و تمدن غرب داشته باشیم. او بر این باور بود آدم بی‌هویت نمی‌تواند شناخت درستی از غرب داشته باشد: «روس و ژاپون تمدن فرنگی را گرفتند و امروز، از خود عالم و نویسنده و هنرمند و کاشف و مخترع و کشتی‌ُ‌ساز و معمار و طبیب بزرگ دارند.»
هم‌چنین از سویی دیگر راه درست را فرار از تمدن جدید نمی‌دانست و می‌گفت: «ایران و اسلام را از هیچ فکری و عقیده‌ای نباید ترسی باشد. مملکتی که از فکر نو گریزان است، نیمه‌جان است و دینی که از علم و تحقیق بهراسد، باطل است. باید کتب بزرگ معتبر در هرباب و از هرجا و هرکسی که باشد، همه را خواند و آن‌چه را که لازم است ترجمه و تفسیر کرد. وی بر این باور بود که باید تمدن فرنگی را بگیریم و آن را آب و رنگ ایرانی بدهیم و جزء تمدن خود سازیم.»
مصدق؛ سیاستمدار پاک‌دست
بخش دیگری از کتاب به زندگی محمد مصدق می‌پردازد و او را سیاستمدار پاک‌دست می‌نامد و می‌گوید: از نظر مردم ایران که اخبار فسار سیاست‌مدارن را بسیار شنیده بودند، شاید پاک‌دستی محمد مصدق جذاب‌تر از ویژگی‌های دیگرش بود. به بالاترین مناصب حکومتی رسید، از نمایندگی مجلس و نخست وزیری، اما متعم به فساد نشد. وقتی نمایندۀ مجلس چهاردهم بود، گذران زندگی‌اش را این‌گونه توصیف کرده است: «زندگی من از خانه‌ای که به روابط فرهنگی شوروی اجاره داده‌ام و چند مستقل دیگر اداره می‌شود. من آن‌چه تصور می‌کردم که از زندگی متوسط اضافه دارم، سال‌هاست وقف بیمارستان (نجمیه) کرده‌ام و آن را مجاناً و بلاعوض اداره می‌کنم. من از زندگی متوسط تجاوز ننموده‌ام و از تجمل بیزارم و به چیزهایی که زائد بر مایحتاج است عادت ندارم. من به تن‌پروری عادت نکرده‌ام و از مردمان مفت‌خور تنفر دارم.»
او در دوران نخست‌وزیری حقوقی دریافت نکرد، بلکه وقتی برای دفاع از پرونده ایران در شورای امنیت به آمریکا رفت، هزینه سفر خود و فرزندش را که همراهش بود، از جیب خود پرداخت.
نهضت نفت و رهایی از اشغال
نهضت نفت یکی از مهم‌ترین مبحث‌های کتاب را دربردارد و به مسألۀ رهایی از اشغال و ماجراهایی پس از پایان جنگ جهانی دوم می‌پردازد. در آخرین روزهای زمستان ۱۳۲۴ نیروهای نظامی انگلیس خاک ایران را ترک کردند. در بهار ۱۳۲۵ نظامیان شوروی نیز با کشمکش فراوان بالأخره از ایران رفتند و به حدود پنج سال اشغال ایران پایان دادند؛ سال‌هایی پربحران و بسیار سخت اقتصادی.
حالا ایران نفت داشت و اروپای ویران از جنگ جهانی تشنه نفت بود: «برای تجدید بنای اروپای منهدم شده پسس از جنگ جهانی دوم، سیل خروشان نفت خاورمیانه اهمیت حیاتی داشت. همه‌جا را ویرانی و ازهم‌گسیختگی فرا گرفته بود. کارگاه‌های قلب اروپا (آلمان) درواقع به‌کلی از کار ایستاده بود. در سراسر اروپا غذا و مواد خام به‌صورتی نومیدکننده کمیاب شده مؤسسات و سازمان‌های معتبر بازرگانی درهم‌شکسته، تورم به حد سرسام‌آور رسیده و دلار آمریکا که برای خرید تمام نیازمندی‌ها وجود آن ضرورت داشت، تقریباً نایاب بود.
در سال ۱۹۴۶، اروپا که همان زمان هم یک بحران انرژی را از سر می‌گذراند، با کم‌بود وحشت‌ناک زغال سنگ روبه‌رو شد و آن‌وقت نوبت وضع هوا بود که به تشدید وخامت اوضاع کمک کند. در آن سال طولانی‌ترین و سخت‌ترین زمستان‌های قرن شرایط را به نقطۀ انفجار رساند.
جریان پرطرفدار اندیشه‌های علی شریعتی
نویسندگان کتاب بخشی از کتاب را به علی شریعتی اختصاص داده‌اند. اندیشه‌های علی شریعتی جریان پرطرفداری میان جوانان مذهبی دهۀ ۱۳۵۰ شده بود. این جریان با سخنرانی‌ها و نوشته‌های جذاب او رشد کرد و نام‌اش را به‌عنوان یکی از پرآوازه‌ترین اندیشمندان زمانه بر سر زبان‌ها انداخت. اهمیت او به حدی بود که شاید نتوان از میان شخصیت‌های مذهبی کسی را یافت که نسبت به او بی‌تفاوت باشد. بیشتر افراد یا در زمرۀ موافقان‌اش بودندیا مخالفان او از علمای درجۀ اول گرفته تا دیگر شخصیت‌های نجف و اروپا و آمریکا.
سخنرانی‌های دکتر شریعتی در حسینیۀ ارشاد نامش را بر سر زبان‌ها انداخت و به‌تدریج مشهورتر از پدرش شد. این حسینه فعالیت‌های خود را از سال ۱۳۴۳ آغاز کرده بود اما در ۱۳۴۶ شکل رسمی‌تری به خود گرفت و به مکان امروزی‌اش منتقل شد. در سال ۱۳۴۷ دکتر شریعتی به آن‌جا رفت. در ابتدا اصلی‌ترین فعالیت حسینیه سخنرانی‌های آیت‌الله مطهری بود، طوری‌که به تعبیر مقام معظم رهبری، «حسینیۀ ارشاد را مرحوم مطهری بنیان گذاشت و دکتر شریعتی به دعوت شهید مطهری یکی از سخنرانان موفق آن شد.»
دربارۀ نوشته‌های شریعتی در کتاب چنین آمده است: در آن ایام برخی نوشته‌های دکتر شریعتی بسیار حاشیه‌ساز شده بود، از جمله «از هجرت تا وفات» و مطلبی دربارۀ ابوبکر. میناچی می‌نویسد: «دراین‌باره اعلامیه‌های تندی نوشته شد و لبۀ تیز حملات هم متوجه شخص استاد مطهری بود که مسبب نشر این دو جلد کتاب بود.» به نظر میناچی، هدف اصلی این اعتراضات از سوی برخی روحانیون تهران، آقای مطهری بود نه شریعتی. در آن جلسه این مسأله هم مطرح شد و آقای مطهری برخی انتقادها را پذیرفت.
کتاب «جریان‌های سیاسی-مذهبی دورۀ پهلوی دوم» نوشتۀ رسول جعفریان و جعفر شیرعلی‌نیا در ۵۳۰ صفحه و قیمت ۳ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان از سوی انتشارات سایان منتشر شده است.
نظر شما