سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مریم محمدی: اهمیت کارگردان مهمی چون داریوش مهرجویی بر هیچ‌کس پوشیده نیست. مهرجویی با تحصیلات فلسفه، علاقه‌مندی به سینما و شناخت درست از موسیقی خالق شخصیت‌ها و آثاری ماندگار در سینمای ایران است. وی بیش از هریک از کارگردانان سینمای ایران به اقتباس از روی آثار ادبی ایران و جهان رو آورد. غلامحسن ساعدی و هوشنگ مرادی کرمانی و ایبسن از نویسندگان مورد اقتباسش بودند.
جایگاه مهرجویی به عنوان نسل اول فیلم‌سازان موج نوی سینمای ایران بر هیچ‌کس پوشیده نیست. او به همراه مسعود کیمیایی و چند نفر دیگر از هم‌نسلانش توانستند موج نویی در سینمای ایران و فیلم‌فارسی ایجاد کنند. موج نویی که مخاطب را به تفکر وامی‌داشت و از هرزه انگاری به دور بود.
به مناسبت درگذشت این کارگردان فقید کشورمان به معرفی مختصر و بررسی آثار اقتباسی او می‌پردازیم.
داریوش مهرجویی (۱۷ آذر ۱۳۱۸ – ۲۲ مهر ۱۴۰۲) وی علاوه بر فعالیت در سینما، به نوشتن رمان و ترجمه نیز می‌پرداخت.
وی در سال ۱۳۴۶ اولین فیلم خود را با نام الماس ۳۳ ساخت که از فیلم‌های پرهزینه سینمای ایران بود، با توجه به هزینه فیلم و فروش متوسط آن، الماس ۳۳ به یک شکست تجاری تبدیل شد.
بعد از آن مهرجویی فیلم «گاو» را ساخت. ساخته شدن فیلم گاو در آخرین سال‌های دههٔ ۴۰ خورشیدی، سینمای ایران را که تا پیش از آن حضور کم‌رنگی در جشنواره‌های جهانی داشت به عنوان سینمایی متفکر و قابل اعتنا به منتقدان جهانی معرفی کرد.
گاو
داریوش مهرجویی در سال ۱۳۴۸ با همکاری غلامحسین ساعدی فیلمنامهٔ گاو را از روی یکی از داستانهای کوتاه مجموعهٔ عزاداران بیلِ ساعدی نوشت و فیلم کرد. این فیلم جوایز متعددی را در جشنواره‌های بین‌المللی به ارمغان آورد. گاو هم از نظر تجاری هم از نظر هنری فیلم موفقی از کار درآمد و فصل جدیدی در سینمای ایران گشود.
گاو» دومین فیلم بلند سینمایی داریوش مهرجویی در مقام کارگردان و به نویسندگی غلامحسین ساعدی و محصول سال ۱۳۴۸ است. عزاداران بَیَل مجموعه هشت داستان پیوسته درباره فلاکتهای مدام مردمان روستایی به نام بَیَل است. این کتاب را غلامحسین ساعدی نگاشته‌است و در سال ۱۳۴۳ چاپ شده‌است. این مجموعه از داستانهای روستایی غلامحسین ساعدی محسوب می‌شود. بر اساس برخی اظهارنظرها، منبع الهام ساعدی نقاب مرگ سرخ اثر ادگار آلن پو بوده‌است. فیلم گاو از روی داستان چهارم این مجموعه ساخته شد.
داستان فیلم «گاو» چنین است: «همه امید زندگی مش حسن به تنها گاوی است که در طویله اش دارد و از وجود آن علاوه بر امرار معاش خانواده خود، افراد روستا را نیز بهره‌مند می‌سازد. همه این مسائل باعث شده‌است که مش حسن دلبستگی خاصی به این گاو داشته باشد. اما روزی که مش حسن به شهر رفته، گاو به علت نامشخصی می‌میرد و افراد روستا با موافقت همسر مش حسن نعش گاو را در چاه روستا می‌اندازند و پس از بازگشت مش حسن وانمود می‌کنند که گاو گریخته‌است ولی او باور نمی‌کند و اعتقاد دارد گاو را اهالی روستا به قتل رسانده‌اند. از آن پس حالش دگرگون می‌شود و خود را گاو می‌پندارد. کوشش و پند و نصیحت بزرگان و ریش سفیدان روستا، چاره ساز نمی‌شود و سرانجام کدخدا و مش اسلام تصمیم می‌گیرند او را برای مداوا به شهر ببرند؛ ولی در میانه راه مش حسن می‌گریزد و در دره‌ای سقوط می‌کند و به سرنوشت گاوش دچار می‌شود.»
گروه بازیگران این فیلم را عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، جعفر والی، جمشید مشایخی، فیروز بهجت‌محمدی، عزت‌الله رمضانی‌فر، پرویز فنی‌زاده، خسرو شجاع‌زاده، محمود دولت‌آبادی، مهین شهابی، عصمت صفوی و مهتاج نجومی تشکیل می‌دهند.
فیلمبردار این فیلم فریدون قوانلو است.هرمز فرهت موسیقی متن این فیلم را ساخت و زری خلج این اثر را تدوین کرد.
«گاو» جزو آثار موج نوی سینمای ایران محسوب می‌شود و جایزه ویژه هیئت داوران جشنواره بین‌المللی فیلم برلین در ۱۹۷۲ را به دست آورد. در مسیر ساخت این فیلم سانسورهای عجیبی رخ داد، به گونه‌ای که به گفته مهرجویی حتی شهربانی از او خواسته بود تا دیوارهای روستای محل فیلمبرداری را سفید کنند تا فیلم سیاه نمایی نباشد! فیلم در مسیر اکران نیز با چالش‌هایی مواجه شد و در ابتدا توقیف بود.
«گاو» که با رای گیری منتقدان در سال‌های ۱۳۵۱، ۱۳۶۷ و ۱۳۷۸ به عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران انتخاب شده است در جشنواره‌هایی مانند کن، برلین، مسکو، لندن و لس آنجلس روی پرده رفت. این فیلم سینمایی پس از نمایش در جشنواره‌های مختلف نظر کارگردان‌هایی مانند فدریکو فلینی را جلب کرد.
پستچی
فیلم سینمایی «پستچی» به نویسندگی و کارگردانی داریوش مهرجویی بر اساس نمایش‌نامه ویتسک نوشته گئورک بوخنر محصول سال ۱۳۵۱ است. داستان فیلم «پستچی» چنین است: «تقی پستچی در خانه اربابیش با همسرش زندگی می‌کند و شخصیت عصبی و نامتعادلی دارد. دکتر معالجش دامپزشکی است که او را با داروهای گیاهی درمان می‌کند.مهندس، برادرزاده ارباب از فرنگ باز می‌گردد و این آغاز یک خیانت و جنایت است.»
در این فیلم بازیگرانی چون علی نصیریان، عزت‌الله انتظامی، ژاله سام، بهمن فرسی، احمدرضا احمدی، عصمت صفوی، امراله صابری، ایرج راد و…نقش‌آفرینی کرده‌اند. فیلمبردار این فیلم هوشنگ بهارلو است. هرمز فرهت موسیقی متن این فیلم را ساخت و طلعت میرفندرسکی این اثر را تدوین کرد.
مدرسه‌ای که می‌رفتیم
فیلم مدرسه‌ای که می‌رفتیم به کارگردانی داریوش مهرجویی و نویسندگی فریدون دوستدار و داریوش مهرجویی بر اساس اقتباس از داستان «حیاط پشتی مدرسه عدل آفاق» نوشته فریدون دوستدار محصول سال ۱۳۵۹ است.
داستان فیلم چنین است: «گروهی از دانش آموزان یک مدرسه تصمیم به اجرای نمایش می‌گیرند که اینکار با مخالفت معاون مدرسه که در غیاب مدیر به اداره امور می‌پردازد و تنبیه از جانب او مواجه می‌شوند. سپس دانش آموزان با درست کردن یک روزنامه دیواری به انتقاد از شرایط مدرسه می پردازند. با آمدن ناظم، او طبق معمول روزنامه دیواری را لوله می‌کند و می‌زند توی سر بچه‌ها و جلوی تئاتر مدرسه‌ای آنها را هم می‌گیرد. اما یک از معلمان و یک کتابدار که از دست ناظم مستبد و زورگوی مدرسه حرص می‌خورند و با کمک معلم‌های دیگر او را سر جایش می‌نشانند و دومرتبه روزنامه به‌جای اولش برمی‌گردد.»
در این فیلم هنرپیشگانی چون علی نصیریان، عزت‌الله انتظامی، امرالله صابری، قاسم سیف، فرشید هسته‌ای، بابک برزویه و…نقش‌آفرینی کرده‌اند.فیلمبردار این فیلم فرخ مجیدی است و منوچهر اولیایی این اثر را تدوین کرد.
سارا
سارا یازدهمین فیلم داریوش مهرجویی در مقام کارگردان و محصول سال ۱۳۷۱ است. داستان این فیلم از نمایش‌نامه خانه عروسک اثر هنریک ایبسن الهام گرفته شده است.
مهرجویی داستان جذاب خانه عروسک ایبسن را آنچنان خوب ایرانی می‌کند که هیچ جای شک و شبهه‌ای در ایرانی بودن داستان نمی‌کنیم داستان فیلم روایت سارا زن حسام است.حسام برای درمان بیماری‌اش مجبور است به خارج از کشور سفر کند. سارا همسر او مخارج سفر او را تامین می‌کند، اما میگوید که این پول را از محل ارثیه پدرش به دست آورده است. حسام بهبودی می‌یابد سارا پنهان از چشم شوهرش با کار سخت و مداوم خیاطی سعی می‌کند بدهی‌های خود را پرداخت کند. گشتاسب مردی که به سارا کمک مالی کرده است متهم به جعل اسناد شده است و موقعیت شغلی او در بانک دچار مخاطره می‌شود و از سارا می‌خواهد از طریق اعمال نفوذ حسام که حالا رئیس بانک شده است در شغلش ابقاء شود اما..
در این فیلم بازیگرانی چون نیکی کریمی، امین تارخ، خسرو شکیبایی و یاسمین ملک‌نصر در این فیلم سینمایی مقابل دوربین محمود کلاری نقش آفرینی کرده‌اند. موسیقی این فیلم اثر فیلیپ گلاس است و حسن حسن‌دوست این اثر را تدوین کرده است.
«سارا» ادامه روند اقتباس‌های موفق مهرجویی از ادبیات بود. این فیلم برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه از یازدهمین جشنواره فیلم فجر شد. همچنین برنده جایزه صدف طلایی بهترین فیلم در چهل و یکمین جشنواره فیلم سن‌سباستین، اسپانیا. برنده جایزه بالن نقره‌ای بهترین فیلم جشنواره سه قاره، فرانسه. برنده جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران در جشنواره سه قاره، فرانسه بود.
پری
پری، دوازدهمین فیلم بلند سینمایی داریوش مهرجویی در مقام کارگردان و محصول سال ۱۳۷۳ است. این فیلم اقتباسی از رمان «فرانی و زویی» و داستان‌کوتاهِ «یک روزِ خوب برای موزماهی» نوشته‌ی جروم دیوید سالینجر است. این اقتباس بدون اجازه مؤلف بود و این امر باعث شکایتِ نویسنده شد.
داستان فیلم درباره پری، دختری جوان و دانشجوی رشته‌ی ادبیات است که با خواندن کتاب سبز کوچکی درباره‌ی سلوک عارفِ گم‌نامی در قرن پنجم، دچار تحولات فکری می‌شود. کتاب به برادر بزرگ‌ترِ پری –اسد- تعلّق دارد که در حادثه‌ی آتش‌سوزیِ کلبه‌اش درگذشته است. پری برادرِ دیگری نیز دارد که می‌کوشد او را از پریشانی برهاند. داریوش مهرجویی طیّ مصاحبه‌ای در مجله‌ی «دنیای تصویر» نقدِ ساده‌ای بر این فیلم داشت و گفت:» گفت پری می‌خواهد بگوید از ظاهریات دین باید فرار کرد و به عمقِ دین اسلام باید علاقه داشت. داریوش مهرجویی در این فیلم شخصیت پری را فردی آشفته و تا حدی مضطرب که در مذهبش دچارِ افراط شده و روزه‌های چند روزه می گیرد و پشت سر هم ذکر میگوید و تحملِ نامزدش را، که با شخصیت معنوی او کاملاً متفاوت است، ندارد نشان می‌دهد؛ ولی با آمدنِ شخصیت داداشی در طیّ داستان تا حدی به پری کمک می‌شود تا از سردرگمی رهایی یافته و می‌فهمد که خیلی هم بودن در این دنیا سخت نیست و ما همه بازیگرانی هستیم که داریم برای خداوند در این دنیا نقش بازی می‌کنیم.
بازیگران این فیلم نیکی کریمی، خسرو شکیبایی، علی مصفا، علی اصغر شادروان، محمدرضا شریفی‌نیا، ژاله علو، توران مهرزاد، فرهاد جم، پارسا پیروزفر، ژانت آوانسیان، کیوان رستمی‌نژاد و امیرحسین شریفی هستند که در این فیلم سینمایی مقابل دوربین علیرضا زرین دست نقش آفرینی کرده‌اند. کیوان جهانشاهی موسیقی متن این فیلم را ساخته و حسن حسن دوست این اثر را تدوین کرد. این فیلم برای مهرجویی جایزه سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی را از جشنواره فیلم فجر به همراه آورد.
مهمان مامان
مهمان مامان یک فیلم کمدی خانوادگی به کارگردانی داریوش مهرجویی محصول سال ۱۳۸۲ است. این فیلم بر اساس کتاب مهمان مامان نوشتهٔ هوشنگ مرادی کرمانی و توسط سیمافیلم تولید شده‌است. فیلمنامه این فیلم توسط داریوش مهرجویی وحید محمدی‌فر و هوشنگ مرادی کرمانی نوشته شده است.
داستان «مهمان مامان» روایت مادری است که خواهرزاده و نوعروسش برای دیدار او به خانه اش می‌آیند. مامان چون شوهرش مدتی است حقوق نگرفته و در سالن سینما کار می‌کند چیزی برای پذیرایی ندارد. در این داستان همسایه‌ها دست به دست هم می‌دهند تا مهمانی مامان به صورت آبرومندانه برگزار شود.
فیلم جزو فیلم‌های پربازیگر بود و بازیگرانی چون گلاب آدینه، حسن پورشیرازی، پارسا پیروزفر، امین حیایی، نسرین مقانلو، ژاله علو و.... این فیلم بازی کرده‌اند.
از فیلم استقبال خوبی شد و در بیست و دومین دوره جشنواره فیلم فجر، سیمرغ بلورین بهترین فیلم را دریافت کرد. فیلم برنده تندیس زرین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد برای پارسا پیروزفر و برنده تندیس زرین بهترین طراحی هنری برای محسن شاه‌ابراهیمی در جشن خانه سینمای آن سال شد.
اشباح
اشباح آخرین فیلم اقتباسی داریوش مهرجویی در سینمای ایران است. اشباح فیلمی اجتماعی است. این فیلم در سی و دومین جشنواره فیلم فجر شرکت کرد. ساخت این فیلم در ۲ آذر ۱۳۹۲ کلید خورد. این فیلم اقتباسی از نمایشنامهٔ اشباح، اثر هنریک ایبسن است.
فیلمنامه این فیلم توسط داریوش مهرجویی و وحیده محمدی‌فر نوشته شده است.
در این فیلم مهتاب کرامتی، همایون ارشادی، هنگامه حمیدزاده، ملیکا شریفی نیا، مهدی سلطانی و امیرعلی دانایی بازی کرده‌اند.
داستان فیلم روایت تیمسار سلیمانی و همسرش است که در روابط خود به بن‌بست می‌رسند، تلاش‌های وکیل خانواده برای بهبود اوضاع زندگی آنها بی‌نتیجه می‌ماند. سال‌ها بعد گناهان تیمسار گریبان مازیار (پسر جوانش) را می‌گیرد و مسیر عشق و زندگی او را دشوار می‌سازد. تیمسار سلیمانی به خدمتکار خانه‌اش (ملیکا شریفی نیا) تجاوز می‌کند و او را حامله می‌کند و…
این فیلم برای بازیگران جوانش هنگامه حمیدزاده و ملیکا شریفی نیا دو دیپلم افتخار بهترین بازیگر نقش مکمل فجر را به ارمغان آورد.
مهرجویی با ساخت هفت فیلم اقتباسی از کل کارنامه فیلم‌سازی‌اش پر اقتباس‌ترین کارگردان سینمای ایران است. وی طی ۵ دهه فعالیت فیلم‌سازی توانست فیلمی مانند اجاره‌نشین‌ها را بسازد که در لیست پرمخاطب‌ترین آثار سینمایی ایران است. وی در بین کارگردانان موفق ایران در بیشتر نظرسنجی‌های منتقدان مقام دوم را کسب کرده‌است.
وی در طول فعالیت‌های سینمایی اش ۲۳ فیلم بلند سینمایی ساخت علاوه بر آن او فیلم بلند مستند سینمایی «الموت» را در سال ۱۳۵۵ ساخت که در مورد اسلام، تشیع و اسماعیلیان است و برای تلویزیون ملی ایران ساخته شده‌بود، این فیلم هرگز به نمایش در نیامد و گفته شد فیلم گم شده‌است.
با نگاهی گذرا به کارنامه او متوجه می‌شویم گاهی مهرجویی بعد از ساخت فیلمی که شکست تجاری می‌خورد یا مورد توجه منتقدان و مخاطبان قرار نمی‌گیرد بلافاصله با فیلمی موفق و اقتباسی بازمی‌گردد. کارنامه او نشان می‌دهد مهرجویی از اقتباس برای موفق شدن فیلم‌هایش استفاده می‌کرده است. او بعد از شکست اولین فیلمش «الماس ۳۳» بلافاصله سراغ ساخت «گاو» و اقتباس از قصه غلامحسین ساعدی می‌رود.این نسخه شاید برای کارگردانان جوان سینمای ایران نیز مانند نقشه راه عمل کند.
مهرجویی بی‌شک از ستوده‌ترین کارگردانان سینمای ایران به لحاظ پرداخت به مفاهیم فلسفی، انسانی و اجتماعی بود. او در بحث کارگردانی نیز جزو موفق‌ترین کارگردانان سینمای ایران بود.فقدان چنین کسی در سینمای ایران ضربه‌ای فراموش‌نشدنی بر پیکر سینمای کشور است.امید که راهش پررهرو باشد و برتعداد کسانی که ادبیات، فلسفه و سینما علاقه دارند و با علم و آگاهی فیلم‌های اقتباسی خوب می‌سازند روز به روز افزوده شود.
امید که روح خود و همسرش قرین رحمت الهی باشند.
نظر شما