سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، بوشهر سرزمین رسوم و آیین‌هاست و این تنها یک ادعا نیست؛ چراکه وقتی در آیین‌ها و رسومی غور می‎کنید که بر اساس باورهای خالص و اعتقادات مذهبی اهالی این جغرافیای حماسه‌خیز پدید آمده‌اند، با گنجینه‌ای ارزشمندی مواجه می‌شوید که افزون بر فحوا و محتوای ارزشی، از بعد زیباشناختی نیز بسیار حائز اهمیت هستند.

مردمان بوشهر برای هر مناسبت ملی و مذهبی، آیین‌های خاص و منحصربه‌فردی دارند؛ اما بدون اغراق، آیین‌های مذهبی که در سوگ اباعبدالله الحسین (ع) و شهداء کربلا همزمان با ماه‌های محرم و صفر اجرا می‌کنند، یکی از دراماتیک‌ترین و تأثیربرانگیز‌ترین آیین‌هایی است که در ایام عزاداری حسینی در کشور برگزار می‌شوند. این آیین‌ها در ژرفنای خود موتیف‌ها و جلوه‌های نمایشی کم‌نظیری جای داده‌اند که با روح و ماهیت دین و مذهب سازگار است.

آنچه در این نوشتار، بدان پرداخته خواهد شد، توجه به حضور و نمود زنان جنوبی در عزاداری حسینی است که با شور و شعور غیرقابل وصفی از همان روز اول محرم، با برپایی مجالس عزاداری و اجرای آیین‌های مختلف، در سوگ امام حسین (ع) و یارانش مویه سرمی‌دهند و بر سر و سینه می‌زنند و اشک حسرت می‌ریزند و یزیدیان را لعنت می‌کنند. حکایت عزاداری این زنان در سوگ امام حسین (ع)، حکایت غریب است.

از دید محسن شریفیان، موسیقیدان و پژوهشگر نام‌آشنای بوشهری، حضور زنان بوشهری در فرهنگ و موسیقی مذهبی بسیار برجسته است تا جایی که این منطقه، تنها جایی بوده که زنان از دیرباز در تعزیه حضور فیزیکی داشته و در آن به ایفای نقش پرداخته‌اند.

به گفتۀ این پژوهشگر حوزه موسیقی، در ماه محرم و صفر، در این منطقه زنان مراسم ویژه خود را دارند که مردان در برپایی این مراسم نقشی ندارند و در اندرونی‌ها برگزار می‌شوند؛ اما در برخی از آیین‌های عزاداری نظیر «صبح‌دم»، «شام غریبان» و... آن‌ها دوشادوش مردان به سوگواری می‌پردازند.

یکی از آیین‌هایی که در عزاداری زنان بوشهری در ماتم شهدای کربلا به‌ویژه در دهۀ اول ماه محرم برگزار می‌شود، عزای سرپایی است که شریفیان در کتاب «اهل ماتم؛ آواها و آیین‌های سوگواری در بوشهر» که در بخشی از آن، کلیات و تاریخ عزاداری زنان بوشهر را مورد واکاوی قرار داده است، این گونه عزاداری زنان بوشهری را متاثر از عزای زنانه مناطق غرب‌نشین دانسته و تاکید کرده است: «این نوع عزاداری یکی از مهیج‌ترین و از تنها شاخصه‌های عزاداری زنانه نسبت به فرم‌های عزاداری مردانه در بوشهر است.

اجرای این مراسم در میان عرب‌های ساکن بوشهر با کیفیت بهتری برگزار می‌شود. در میان عرب‌های خوزستان، این نوع عزاداری به «هوسه» مشهور است که گاه به آن «یزله» نیز گفته می‌شود. در بوشهر نیز برخی به عزای سرپایی «یزله» می‌گویند. «هوسه» در جنوب عراق به‌ویژه بصره نیز رایج است و مطلعین هوسه‌ رایج در خوزستان را برگرفته از هوسه‌ عراق می‌دانند.»
 

وی سپس به نحوه برگزاری این مراسم اشاره و تصریح کرده است: «در این مراسم، پس از خواندن ذکر و آوازهای سوگواری، نوحه‌خوانی آغاز می‌شود. در نوحه‌خوانی، نخست زن‌ها به‌صورت نشسته –در حالی که با یک دست بر روی پا و با دست دیگر روی سینه خود می‌کوبند- به همخوانی در جواب نوحه‌های سرخوان برمی‌آیند.

اغلب این نوحه‌ها از نوحه‎‌های «پامنبری» در عزاداری مردانه تأثیر گرفته‌اند و از همین رو، نیز به آن‌ها «پامنبری» می‌گویند. ضمن اینکه تعدادی از نوحه‌های نشسته در میان زنان، همان نوحه‌های پامنبری است که کردها در مساجد و تکایا، به خواندن آن می‌پردازند (در مجموع خواندن ذکر، پامنبری و روضه در میان زنان معمولا با همان کیفیت رایج در بین مردها صورت می‌گیرد.)

با سپری شدن حدود نیم ساعت نوحه‌خوانی به‌صورت نشسته، عزاداری وارد مرحله دیگری می‌شود. در این نوبت به دستور «سرخوان» حاضران به‌صورت دسته‌جمعی قیام می‌کنند. سپس سینه‌زنی به صورت ایستاده دنبال می‌شود. به همین دلیل به این قسمت از مراسم «عزاداری سرپایی» گفته شده است.»

وی در تشریح ادامه این آیین نوشته است: «آنگاه سرخوانان با خواندن نوحه‎‌هایی که از ریتمی تندتر و موضوعی مهیج‌تر برخوردارند، به‌تدریج مراسم را به اوج می‌رسانند؛ تا جایی که بعضی از عزاداران هنگام سینه‌زنی، با چپ و راست کردن شانه‌های خود، حالت «خلسه» به خود می‌گیرند و گاه بعضی از افراد نیز اقدام به نوعی حرکاتی می‌کنند که می‌توان آن را به‌عنوان سماع عزاداری در مراسم زنانه معرفی کرد.»

شریفیان درباره ویژگی نوحه‌هایی که در عزاداری سرپایی زنان بوشهری خوانده می‌شود، آورده است: «نوحه‌های عزای سرپایی از سکانس‌ها و جواب‌های کوتاهی برخوردار است و بعضی از آن‌ها به نوحه‌های عزاداری مردان در «بُر حیدری» شبیه و تعدادی نیز به نغمه‌های رسیتاتیف‌گونه‌ی «یزله» می‌مانند؛ به همین دلیل زن‌ها به عزای سراپایی «یزله عزا» می‌گویند.

اغلب نوحه‌های سرپایی، از یک نمونه انتزاعی نشات گرفته‌اند؛ به‌گونه‌ای که شروع و خاتمه نوحه‌ها و نیز جمله‌بندی ملودی اغلب آن‌ها مشابه هم هستند. مبادله نوحه‌های مختلف در این بخش، یکی پس از دیگری و بدون انقطاع حداکثر نیم ساعت به طول انجامیده و سرانجام با خواندن آخرین نوحه –معمولا نوحه‌ای با مطلع «الوداع ای خواهرانم الوداع» مراسم به پایان می‌رسد. این نوع عزاداری در مراسم فوت اشخاص به‌ویژه عزای جوانان ناکام در این منطقه نیز رواج دارد.»

 

این موسیقیدان سپس در همین کتاب، «شوره» را دیگر آیین عزاداری زنان جنوبی معرفی کرده و در این باره نوشته است: «زن‌ها شب‌هنگام در ایام عزاداری حسینی، برای شنیدن روضه یا مرثیه‌خوانی به گرد هم جمع می‌شوند. عزاداری زنانه معمولا با خواندن آوازی معروف به «لایه لایه» یا «لالای» آرام آرام شروع می‌شود؛ این آواز برگرفته از «لالایی» است که زن‌های بوشهری برای خوابانیدن طفل خود می‌خوانند.

آواز لالایی بیشتر در مایه‌ «دشتی» که یکی از زیباترین متعلقات مستقل دستگاه «شور» -از ردیف موسیقی ایرانی- است، خوانده می‌شود. این آواز معمولا با متری آزاد اجرا و در بوشهر به شیوه‌های مختلفی خوانده می‌شود که بیشتر به شیوه‌های شروه‌خوانی» شباهت دارد.

 این‌گونه آوازهای حزن‌انگیز در عزاداری زنانه که به شروه‌خوانی و لالایی می‌ماند، در مناطق مختلف استان بوشهر رایج است. در بعضی از این مناطق به‌ویژه گناوه، دیلم و بخشی از شهرستان دشتستان به خواندن این گونه آوازها در عزاداری زنانه، «شوره» می‌گویند.

به گفته وی، «آواز «شوره» در عزاداری زنانه از نظر شباهت در ساختار و عنوان با آوازهای حزن‌انگیز «هوره» که آن را نیز در عزاداری زنانه می‌خوانند، بی‌ارتباط نیست. کارشناسان و مورخان، خاستگاه «هوره» را در میان اقوام کرد دانسته و اکثر قریب به اتفاق آن‌ها این آواز را به‌عنوان یکی از کهن‌ترین آوازهای ایرانی معرفی می‌کنند. مشهور است که این آواز را کردها در گذشته در ستایش اهورامزدا می‎خواندند.

این نوع آواز بدون همراهی ساز در تمامی نواحی غرب ایران چون لرستان، ایلام، کرمانشاه، کردستان و برخی نقاط دیگر (بخش‌هایی از همدان و خوزستان) اجرا می‌شود. برخی از محققان، هوره را مجموعه دعاهای که نیایش نامیده می‌شود و شامل باورهای اولیه زرتشتی است، می‌دانند.»

شریفیان سپس در کتاب«اهل ماتم؛ آواها و آیین‌های سوگواری در بوشهر» با تاکید بر اینکه نواهای «شروه» در عزاداری زنانه استان بوشهر از کهن‌ترین آوازهای برجای مانده از موسیقی باستانی ایران است،  نوشته است: «نکته دیگر اینکه با رویکرد تشابه آواز «شروه» با آوازهای «شروه» در موسیقی بوشهر؛ چه از نظر ساختار آوازی و چه از نظر نامگذاری –در واژه شوره جای «واو» و «ر» تغییر پیدا کرده و به اصطلاح «قلب» صورت گرفته است- و نظر به قدمت رایج بودن اصطلاح شوره در استان بوشهر نسبت به به‌کارگیری واژه شروه از شوره و آواز شوره از آواهای باستانی هوره ماخوذ شده است.»

این آهنگساز و پژوهشگر حوزه موسیقی نواحی در ادامه در این اثر، «چاووشی» را آیین موسیقایی دیگری دانسته که در عزاداری زنانه در بوشهر به‌ویژه در ماه محرم و صفر اجرا می‌شود و در روستاهای اطراف به آن «چوش» گفته می‎شود. او در این باره آورده است: «چاووش‌خوانی در بوشهر، در بعضی از مراسم سوگواری و تعزیه‌ سالار شهیدان و یارانش، از سوی نوحه‌خوانان مرد و سرخوانان زن و در بعضی از روضه‌خوانی‌های سنتی، از سوی اهل منبر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در بعضی از روستاهای استان بوشهر مثل «میانخره»، «چاووشی»، «چارک» و... نوای چاووش در مراسم سوگواری بسیار سوزناک و با حالات اجرایی متفاوتی خوانده می‌شود؛ به‌گونه‌ای که با وجود شباهت کلی آن نسبت به آواز اصلی به‌وضوح از هم تشخیص داده می‌شوند؛ اما در بندر بوشهر بین آواز چاووشی در مراسم سوگواری و آواز اصلی آن تفاوتی احساس نمی‌شود.»

وی سپس به اجرای چاووش‌خوانی در اربعین اشاره و تصریح کرده است: «در مراسم سینه‌زنی سنتی ویژه اربعین حسینی، پس از خواندن نوحه «واحد» از سوی نوحه‌خوان، چاووش اجرا می‌شود. در این اجرا با دستور «یامظلوم» سینه‌زن‌ها با پاسخ دادن به سینه‌زن تک‌خوان، با گفتن و تکرار مداوم «یامظلوم» به صورتی که زیر صدای کار نوحه‌خوان باشد، به همخوانی و سینه‌زنی می‌پردازند.»

شریفیان در خصوص اشعاری که در چاووش‌خوانی خوانده می‌شود، نوشته است: «اشعار چاووش‌خوانی در بوشهر، دوبیتی‌هایی است که اغلب بر وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (بحر رمل مثمن محذوف) سروده شده و شمار زیادی از این اشعار بنا به گفته اجراکنندگان آن‌ها از دیوان اشعار ناصرالدین‌شاه قاجار، کتاب شعر «جودی» یا «جوهری» و کتابی با عنوان «ریاض» گرفته شده است. با این حال، به‌ندرت از اشعار شاعران محلی استان استفاده می‌شود. اشعار چاووش‌خوانی پاره‌ای غمگنانه و سوگوارانه؛ بعضی در مورد شهادت ائمه معصومین، بعضی ندای سلام و لیبک به ائمه و عتبات و برخی دیگر نیز وصف حال زوار، زیارتگاه‌ها و مشاهده هستند.»
 

افزون بر آیین‌های مذکور، از دیگر آیین‌های شاخصی که در ایام محرم در استان بوشهر از سوی زنان بوشهری به‌خصوص در دهۀ اول آن اجرا می‌شود، «مختک‌گردانی» است که این آیین در میان بومیان استان به «مختک (محتک یا مهتک) علی‌اصغر» مشهور است. محتک (مهتک یا مختک) علی‌اصغر یکی از قدیمی‌ترین آیین‌های عزاداری است که در میان زنان جنوبی در دهه اول ماه محرم برپا می‌شود.

در این مراسم زنان گرد مختک نمادین علی‌اصغر که از قدمت زیادی برخوردار است، به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند. این مختک میان زنان مومن بوشهری دست به دست شده تا به نسل امروزی برسد. زنان بوشهری به این مراسم سخت باور دارند و از آن بسیار حاجت گرفته‌اند. به عبارتی از دید آن‌ها، مختک علی‌اصغر، ضامن سلامتی نوزدان و برآورده شدن حاجت زنان در حسرت فرزند است.

زنان جنوبی دوشادوش مردان خود، به تاسی از باورها و سنت‌های اجدادشان، آیین‌های شاخصی را در دهه اول ماه محرم، اربعین و دهه پایانی ماه صفر برگزار می‌کنند که برخی از این آیین‌ها با شکل و شمایل زنانه،‌ تنها در مراسم زنانه برگزار می‌شود، مثل«مختک علی‌اصغر» یا «عزای سرپایی». از دید کارشناسان، برخی از آیین‌های سوگواری زنان بوشهری متاثر از کنیزان آفریقایی بوده است و سدیدالسلطنه در فصلی از کتاب «خلیج فارس و دریای عمان در صد سال پیش» به این موضوع اشاره کرده است.