خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ مریم چهرقانی، دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناسی: «هنگامی که با واژه كتابخانه روبه‌رو مي‌شويم تصور اكثر ما ساختماني است مملو از قفسه‌هايي كه در آن كتاب و ساير مواد خواندني در كنار هم قرار گرفته‌اند. توجه به واژه كتابخانه (كتاب+خانه) در زبان فارسي و معادل‌هاي آن در ساير زبان‌ها (بیبلیوتكا ...) نيز چنين برداشتي را تقويت مي‌كند.

اگر بر اساس همين عقيده كتابخانه را محلي براي نگهداري كتاب و ساير نشريات كاغذي يا ديگر قالب‌هاي فيزيكي و قابل لمس تصور كنيم، امروزه كه بسياري از منابع اطلاعاتي، سرگرمي، آموزشي و دانش بشر در قالب‌هاي غيرفيزيكي و عمدتاٌ الكترونيك و غيرمتني قابل دسترس هستند، كتابخانه‌ها چقدر مي‌توانند مورد رجوع و اقبال مردم قرار بگيرند؟

از طرف ديگر همواره براي كتابخانه‌ها نقش و كاركرد اجتماعي قائل هستيم و كتابخانه‌ها را محلي مناسب براي اجتماع و برقراري تعامل ميان افراد و به عبارتي مكاني براي همه در نظر مي‌گيريم. همه افراد جامعه فارغ از جنس، سن، سطح سواد، نژاد، زبان، ... براي رفع نيازهاي خود و با انگيزه‌هاي مختلف با توجه به شكل زندگي امروزه و به دليل سرعت تحولات اجتماعي دائماً دستخوش تغيير است، به كتابخانه مراجعه مي‌كنند و كتابخانه‌ها، به خصوص كتابخانه‌هاي عمومي، بايد آمادگي پاسخگويي به نيازهاي آنان را داشته باشند.

به دليل همين تحولات، كه عمدتاً ناشي از ظهور تكنولوژي و نقش‌آفريني آن در تمامي شئون زندگي است، نبايد از شنيدن واژه‌ «كتابخانه بدون كتاب» خيلي متعجب شويم، مفهومي كه به نسل جدیدی از کتابخانه‌ها اشاره دارد که در آن خبری از کتاب کاغذی نیست و به جای آن تجهیزات و امکان دسترسی به منابع الکترونیکی و صوتی، پایگاه‌های اطلاعات علمی، انواع بازی‌ها، فیلم، موسیقی، منابع یادگیری الکترونیک و ... در اختيار کاربران قرار داده می‌شود.

البته پيش از افتتاح كتابخانه‌هاي بدون كتاب بخشي از خدمات اين كتابخانه‌ها توسط كتابخانه‌هاي عمومي، آموزشگاهي و دانشگاهي ارائه مي‌شده. خدماتي چون امانت كتاب‌هاي الكترونيك و كتاب‌هاي صوتي كه با همان كارت عضويت كتابخانه براي اعضا امكان‌پذير است و امانت دستگاه‌هاي كتابخوان الكترونيك و ابزارهاي گوش دادن به كتاب‌هاي صوتي توسط كتابخانه‌ها كه همچنان نيز اين خدمات برقرار هستند. كتابخانه‌هاي بدون كتاب مفهوم جديدي هستند كه قدمت آن‌ها به حدود يك دهه اخير باز مي‌گردد.

اولین کتابخانه بدون کتاب در تگزاس آمریکا
کتابخانه مهندسی و فناوری کاربردی دانشگاه تگزاس، در سن آنتونیو ،اولین کتابخانه دانشگاهی کاملاً بدون کتاب است كه كار خود را در سال 2010 شروع کرد. علاوه بر مجموعه فزاينده کتاب‌های الکترونیکی، هزاران عنوان مجلات الکترونیکی را نیز در خود جای داده است و امكاناتي مانند رایانه رومیزی، صفحه نمایش LCD بزرگ، چاپگر، اسکنر، فضاهای مطالعه گروهی را به كاربران ارائه می‌دهد.

در سپتامبر 2013 در سن‌آنتونيوي تگزاس كتابخانه بدون كتاب بيبليوتك در يك ساختمان بازسازی‌شده در سمت جنوبی شهر، منطقه‌ای از نظر اقتصادی فقیر که حدود 70 درصد ساکنان آن دسترسی به اینترنت نداشتند، آغاز به کار کرد. شعبه دوم و سوم اين كتابخانه نيز در مناطق فقيرنشين شهر افتتاح شد زيرا عقيده بنيانگذاران كتابخانه بر اين بود كه كتابخانه‌هاي بدون كتاب به پر كردن شكاف ديجيتالي بين فقير و غني كمك مي‌كند.

استفاده از منابع الکترونیک بدون محدودیت زمانی و مکانی 
کتابخانه‌هاي بدون کتاب؛ دسترسی فناورانه کاربران را به‌ برای ارتقاء آموزش و گسترش خواندن فراهم و به آن‌ها كمك مي‌كند، به عنوان شهروندان جامعه عصر دیجیتال، دانش و مهارت لازم را به‌دست آورند.

اين كتابخانه‌ها با توجه به محدودیت منابع با ایجاد دسترسی بیشتر و توسعه خدمات براي كاربران به افزايش بهره‌وري كتابخانه كمك مي‌كنند. كتابخانه‌هاي بدون كتاب، نيز مانند كتابخانه‌هاي سنتي داراي فضا و تجهيزات هستند اما برخلاف كتابخانه‌هاي سنتي كه عمدتاً دسترسي به منابع چاپي آن هم در محيط كتابخانه ميسر است در كتابخانه‌هاي بدون كتاب، منابع الكترونيكي بدون محدوديت مكاني و زماني و همچنين تجهيزات لازم براي استفاده از اين منابع، در اختيار كاربران قرار مي‌گيرد.

مزایای استفاده از کتابخانه بدون کتاب
از مزایای کتابخانه‌های بدون کتاب می‌توان به تناسب آن‌ها با سبک زندگی امروزی، سهولت دسترسي و استفاده از منابع، بی‌نیازی از مراجعه‌ی حضوری به کتابخانه زمانی که امکان حضور برای فرد مهیا نباشد، سرعت و گستردگی توزیع منابع، کاهش هزینه‌های انتشار، دسترس‌پذیرسازی و حفاظت و نگهداری منابع، دوست‌دار محیط‌زیست بودن و سهولت پشتیبانی و مشاوره اشاره کرد.

علاوه بر دسترسی به منابع الکترونیکی و فراهم کردن تجهیزات مورد نیاز و امکان امانت آن‌ها، کتابخانه‌های بدون کتاب می‌توانند با بهره‌گیری نوآورانه از فضا زمینه همکاری، هم‌افزایی، خلق و آفرینش در همه زمینه‌ها را فراهم وتسهیل کنند.

کتابخانه بدون کتاب محلی برای پرورش سواد اطلاعاتی و دیجیتال
کاربران کتابخانه‌ها به فضاهایی نیاز دارند که از یادگیری سواد دیجیتال، سواد اطلاعاتی، سواد رسانه، سواد بصری و سواد فرهنگی که جرقه نوآوری را در هر سطحی ایجاد می‌کند، پشتیبانی کنند. کتابخانه‌های بدون کتاب، محل کاملاً مناسبی برای پشتیبانی از این نیازها هستند.

کتابخانه‌های بدون کتاب اغلب به عنوان یک الگوی بالقوه برای کتابخانه‌های آینده در نظر گرفته می‌شوند که نوسازی، افزایش در دسترس بودن فضا و هزینه‌های کمتر به عنوان مزایای بالقوه آن‌ها ذکر مي‌شود. با این حال، کتابخانه‌های بدون کتاب با چالش‌های زیادی مواجه هستند، از جمله وابستگی شدید مردم به رسانه‌های چاپی در کتابخانه‌ها. بسياري از مردم در برابر خواندن منابع الكترونيكي از خود مقاومت نشان مي‌دهند و اغلب به دلايلي چون لذت لمس كتاب كاغذي و حتي استشمام بوي كاغذ اشاره مي‌كنند.

چالش‌های استفاده از کتابخانه‌های بدون کتاب 
در سال 2002، کتابخانه سانتا روزا یک کتابخانه كاملاً بدون كتاب را به مراجعه‌کنندگان ارائه داد اما پس از افزایش تقاضاهای عمومی، مجبور به بازگرداندن کتاب‌هاي چاپي به مجموعه کتابخانه شد. سه دليل عمده براي اين امر وجود داشت؛ دليل اول بسيار ساده بود، اين‌كه برخی افراد كتاب‌هاي چاپي را ترجیح می‌دهند و نمی‌خواهند روی دستگاه بخوانند. دليل دوم، شکاف دیجیتال است.

کسانی که سواد فنی لازم براي استفاده از منابع الكترونيك را ندارند و به کمک و راهنماي و آموزش براي استفاده از دستگاه‌ها نیاز دارند، به گونه‌ای که رفع اين شكاف نیازمند فعاليت، تلاش و در نتیجه بودجه زیادی خواهد بود. آموزش کارکنان و كتابداران عنصر مهمي است، و حتی با فرض این‌كه کتابخانه می‌تواند به اندازه کافی تجهيزات فراهم كند، به همان اندازه نياز به كتابداران آگاه و آشنا به تكنولوژي بيشتر مي‌شود.

در واقع بسیاری بر این عقیده هستند که در کتابخانه‌های بدون کتاب می‌توان کتاب‌ها را با کتاب‌خوان‌های الکترونیک جایگزین کرد اما ساختمان کتابخانه و کتابدار عناصر بسیار مهمی هستند که نمی‌توان آنها را با عنصر دیگری جایگزین کرد. سومين و مهم‌ترين دليل در دسترس نبودن محتواهاي دیجیتال برای امانت است، زيرا از يك طرف بسياري منابع مورد نياز هنوز در قالب الكترونيكي توليد و منتشر نشده‌اند و از طرفي مسائل مربوط به دسترسی قانوني و کپی‌رایت کاربرد کتابخانه‌های بدون کتاب را محدود می‌کند.

در کنار تمام نکاتی که گفته شد اگر بنا باشد در کشور ما و در آینده‌ای دور یا نزدیک کتابخانه بدون کتاب راه‌اندازی شود توجه به این موضوع ضرورت دارد که یک کتابخانه عمومی با یا بدون کتاب به عنوان فضایی برای روشنگری، همکاری، کسب دانش و تجربه و مکانی که همه پذیرای آن باشند در نظر گرفته می‌شوند.

اگر بر این باور باشیم که کتابخانه‌ها نه با مجموعه منابع آن؛ بلکه با روش‌هایی تعریف می‌شوند که از طریق آن‌ها موفق به حمایت از یادگیری، سرگرمی، آموزش و پژوهش می‌شوند، این نحوه استفاده از منابع، تجهیزات و فضای کتابخانه بدون کتاب، رویکرد تسهیل‌کننده‌ ای برای ارتقای جامعه دارد که اهمیت آن را نباید از یاد برد. فراموش نکنیم، هنگامی که دنیای اطراف ما تغییر می‌کند، مثلاً کتاب‌ها و منابع چاپی از کتابخانه‌ها ناپدید می‌شوند، مهم اتخاذ رویکردی فعال برای حمایت مستمر و ایجاد و خلق ارزش برای جامعه است.»