به این مناسبت در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدباقر پورامینی؛ عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و استاد حوزه که از شاگردان رئیس فقید مجمع تشخیص مصلحت نظام بود، درباره شخصیت علمی، آثار و ویژگی‌های اخلاقی آیت‌الله هاشمی شاهرودی به گفت‌وگو نشستیم.
مرحوم آیت‌الله شاهرودی ازنظر علمی و پژوهشی چگونه شخصیتی بود؟
درگذشت استاد برجسته حوزه آیت‌الله هاشمی شاهرودی غم‌بار بود و به واقع رحلتش ثلمه‌ای برای نظام و حوزه تلقی می‌شود و جبران‌ناپذیر است.
آیت‌الله شاهرودی یک نابغه علمی بود. نوع و مدت تحصیل و همچنین اساتیدی که با آنان اُنس علمی داشت، نشانگر نبوغ اوست؛ ایشان در 18 سالگی دوره سطح را تمام کرد و وارد درس خارج شد و از همان ابتدا در نجف سه درس را شروع و در محفل علمی آیت‌الله صدر ، امام خمینی (ره) و آیت‌الله خوئی شرکت کرد. راهنمایی برخی از اساتید سطح وی که از شاگردان آیت‌الله صدر بودند در ارتباط علمی آقای شاهرودی موثر بود. معتقد بود شرکت در درس این سه استاد، با امتیازاتی که هریک از آنان داشتند، یک جو علمی طلایی‌ای را ایجاد کرده بود که این شرایط کمتر برای افراد جمع می‌شود و وی بیش از یک دهه در این محیط رشد کرد .
گویا بیشترین استفاده و بهره علمی را از شهید صدر برده است؟
آیت‌الله شاهرودی 12 سال در درس آیت‌الله صدر شرکت کرد و یک دوره از اصول و مقداری از ابواب فقهی را نزد ایشان خواند و از شهید صدر اجازه اجتهاد گرفت درحالی‌که آیت‌الله صدر به هیچ شخصی جز این شاگرد برجسته اجازه اجتهاد کتبی نداده بود. وی درباره استاد خود معتقد بود که مهندسی علمی خوبی در بحث‌های فقهی و اصولی دارد.
جایگاه علمی ایشان در حوزه علمیه قم چگونه بود؟
آیت‌الله شاهرودی وقتی به ایران آمد، بخشی از فعالیت خود را به امور سیاسی و مبارزه با رژیم بعثی عراق گذاشت و بخش دیگر را نیز به فعالیت‌های علمی اختصاص داد. بهرحال به نوعی تربیت شده امام خمینی (ره) بود و امام شناخت خوبی از وی داشتند. آیت‌الله شاهرودی در بحث خارج فقه (از بیع تا اواسط بحث خیارات) ایشان شرکت کرده بود. در گفت‌وگویی که با مجله «پاسدار اسلام» داشت، بیان کرد: «بنده مقداری از درس امام در بحث بیع را نوشتم و همان‌جا در نجف خدمت امام عرضه کردم و ایشان بسیار خوشحال شدند. تقریرها را به آقای صدر هم نشان دادم و خیلی خوششان آمد. پس از اینکه بحث حکومت اسلامی امام شروع شد، جزوه‌ها را خدمت آقای صدر می‌بردم. ایشان بسیار مجذوب این جزوه‌ها شده بودند و یک روز در درس فقه خود مطرح کرد.»
امام خمینی در بدو ورود آیت‌الله شاهرودی به وی پیغام داده بودند که به درس و بحث ادامه دهند و حوزه را رها نکنند، لذا از همان روزهای نخست ورود به قم ، درس و بحث را در مدرسه فیضیه شروع کرده و در فقه مباحثی چون حدود، دیات و قضا، خمس، اجاره و مضاربه و یک دوره کامل اصول را تدریس و آن‌را تالیف و منتشر کرد. زمانی که مسئولیت مهمی در نظام را عهده‌دار شد هم، محفل علمی خود را استمرار بخشید و پس از پایان مسئولیت قوه قضائیه از سال 88، فقه و اصول را در جوار شبستان امام خمینی (ره) در حرم حضرت معصومه (ع) تدریس می‌کرد و در سال‌های اخیر کتاب «الحج» را تدریس می‌کرد و این درس تا آذر 96 ادامه یافت و بعد بیماری مانع ادامه درس شد.
مهمترین اثر آیت‌الله هاشمی شاهرودی از حیث ارزش علمی و محتوا کدام است و مهمترین ویژگی وی در علم فقه چه بود؟
آثار مکتوب متعدد علمی از آن مرحوم به یادگار مانده که یکی از مهمترین آن‌ها «بحوث في علم الاصول» است و آیت‌الله هاشمی شاهرودی با انتشار این اثر فاخر، اندیشه و تفکر اصولی شهید صدر را در حوزه‌های علمیه به‌ویژه قم نشر داد.
آیت‌الله شاهرودی یک فقیه تمام‌عیار بود و اِشراف خوبی بر این دانش داشت؛ در این زمینه چند کار برجسته کرد: 1- کرسی تدریس خارج فقه؛ این درس تا یک سال قبل از رحلتشان ادامه یافت و هنر وی آن بود که با قلم خود آن دروس را مکتوب و سپس منتشر کرد. 2- دائرةالمعارف فقه اسلامی؛ طرح آن را به مقام معظم رهبری ارائه داد و با حمایت ایشان، این طرح بزرگ را اجرایی کرد؛ این دایرة‌المعارف، مجموعه‌ای بی‌نظیر از آراء و نظرات فقها و مراجع نامدار شیعه با ترتیب الفبایی به زبان عربی است که برای نخستین‌بار در تاریخ تشیع به رشته تحریر درمی‌آید و تاکنون 38 جلد آن منتشر شده است.
با اِشراف معظم‌له، چند مجموعه مکتوب و نشریه فقهی نیز منتشر شد که ازجمله آن‌ها می‌توان به «فرهنگ فقه طابق مذهب اهل بیت (ع)»، «موسوعة الفقه الاسلامی المقارن»، «معجم فقه الجواهر»، «المعجم الفقهی لکتب الشیخ الطوسی (ره)» و فصلنامه «فقه اهل بیت (ع)» به زبان فارسی و عربی اشاره کرد.
نگاه ایشان به‌عنوان یک فقیه تراز اول حوزه علمیه قم به فقه شیعه چگونه بود؟
وی علم فقه را «اَشرف‌العلوم» می‌دانست، چون علم به مجموعه احكام دين مبين اسلام است و كل دين و يا معظم دين و احكام شرعى الهى در اين علم بررسى مى‌شود كه احكام و قوانين مربوط به همه شئون زندگى اسلام مِنَ الْمَهْدِ إِلَى اللَّحْدِ است و مشتمل بر دستورات و شريعت الهى و نظام‌هاى آسمانى براى اداره زندگى انسان‌ها است و همه زمينه‌ها و عرصه‌هاى زندگى انسان را چه فردى و چه اجتماعى ـ سياسى ، اقتصادى، قضايى، امنيتى، خانوادگى و غيره ـ دربر مى‌گيرد و خداوند اين‌ها را قرار داده تا عدالت جامع و همه‌جانبه و مصالح انسان‌ها احيا شده و راه سعادت دنيا و آخرت انسان‌ها هموار شود، فلذا اين علم «اَشرف‌العلوم» است.
آیت‌الله شاهرودی، فقه شیعه را ممتاز می‌دانست و بر این باور بود که هر چه منابع علم فقه ارتباط بيشتر و مستقيم‌ترى با صاحب شريعت داشته باشد، قهرا آن مذهب فقهى، اصيل‌تر و سالم‌تر از هرگونه دستبرد و تاثر از افكار بشرى مثل حدس و ظنون خواهد بود، زيرا اعتبار و اصالتش در استناد به وحى الهى و منابع مربوط به خود صاحب شريعت - قرآن كريم و سنت شريفه - است كه در اين زمينه بحمدالله هيچ مذهبى از مذاهب فقهى اين غنا را به اندازه مذهب امامى، به لحاظ منابع كتاب و سنت دارا نيست. زیرا روايات ما كه تا مدت 250 سال از ائمه اطهار(عليهم‌السلام) صادر شده و همه آن‌ها به تصريح خود ائمه (عليهم‌السلام) سنت صادره از نبى اكرم (صلى الله عليه وآله) است، زيرا مى‌فرمودند: «ما آن‌ها را از پدرانمان با همان سلسله ذهبيه از جدمان رسول الله (صلى الله عليه وآله) نقل مى‌كنيم.»
آیا آیت‌الله شاهرودی نگاه نظام‌مند و سیستمی به فقه داشت؟
ایشان پس از تعطیلات نوروز سال 93 در درس خارج فقه که موضوع زکات را به پایان برد، بحثی را با عنوان «مهندسی فقه» شروع و این بحث مهم و کاربردی را تا پایان اردیبهشت ارائه کرد. این جلسه درسی، نکات نغز و مهمی داشت و شاگردان این درس، اوج نبوغ و نوآوری استاد را می‌دیدند و رصد می‌کردند.
یکی از سرفصل‌های آن درس «غرض علم فقه» بود و آیت‌الله شاهرودی آن‌را به سه دسته عملى، علمى و دينى تقسيم کرد. در اثر عملی فقه به این نکته اشاره داشت که: «اثر عملى فقه يعنى احكام شرعى همه ابعاد و عرصه‌هاى زندگى انسان‌ها و همه قشرها و نسل‌هاى انسان‌ها را دربر مى‌گيرد و در همه اين بخش‌ها احكام فقهى وجود داشته و جارى است و به‌دست آوردن احكام در همه اين زمينه‌ها و عرصه‌ها و حيطه فردى، اجتماعى و خانوادگى وظيفه و نقش علم فقه است علاوه بر اينكه فقه، در اين بخش‌ها نه تنها حكم تک‌تک اشخاص را مشخص مى‌كند، بلكه عهده‌دار احكامى كه مربوط به جمع و كلان جامعه است نيز مى‌باشد. این نگاه، همان نگاه جامع و سیستمی به فقه است که به «فقه نظام» مشهور است؛ يعنى احكام اجتماعى و مجموعه مرتبط به هم از احكام را كه از آن به‌عنوان نظام و ساختار تعبير مى‌شود نيز شامل مى‌شود؛ مثل نظام قضائى، نظام اقتصادى، نظام سياسى و نظام ادارى و غيره كه لازم است از لابه‌لاى متون و منابع فقهى موجود استخراج شود و نقش فقيه در اين موارد، استنباط اين احكام و نظام‌ها است.
در متون فقهى ما بيشتر احكام فردى و مسائل آن ديده شده و به بحث نظامات پرداخته شده است؟
بحث سياست و نظامات اجتماعى و احكام مربوط به حكومت و جامعه در فقه ما موجود است، مخصوصا بعد از پيروزى انقلاب اسلامى نياز به آن‌ها وسيع‌تر و ابتلاء به آن شديدتر شده، زیرا علم فقه است كه مى‌تواند آن‌ها را استخراج كند و بايد همه آن‌ها در علم فقه باب و فصل داشته باشند و عظمت و وسعت آن‌ها غرض از فقه را مشخص مى‌كند.
آیت‌الله شاهرودی تاکید داشت ازنظر عملى، غرض از فقه رسيدن به اين امور مهمه و حياتى است همچنين بيان حكم شرعى همه مستحدثات و موضوعاتى كه جديداً محل ابتلا واقع شده است، لذا از بُعد عملى دايره غرض از علم فقه وسيع است و در اين موضوع تنها عمل يک فرد موضوع احكام فقهى نيست، بلکه نوع حكومت، نظام قضائى، جزائى اقتصادى، مديريتى و غيره نيز مشمول مسائل فقهى است، بلكه آن‌چه مربوط به عرصه‌هاى علوم تجربى است نيز مشمول احكام فقهى است؛ مثل محيط زيست و احكام مربوط به آن كه در محيط زيست چه نوع فعاليتى ممنوع و يا جايز است و همچنين احكام بين‌الملل، جنگ و سلاح‌هاى كشتار جمعى و مخصوصاً در علوم پزشكى كه بسيار مسائل مستحدثه دربردارد كه تجويز يا منع از آن، مسائل فقهى زيادى را دربرمى‌گيرد كه در علم طب شكل گرفته است و اگر بخواهيم آن‌ها را جمع‌آورى كنيم به اندازه يک رساله عمليه حجيم خواهد بود و مشابه همين در علوم طبيعى ديگر هم موجود است كه همه آن‌ها در شريعت و فقه اسلام حكم دارد.
امید است که شاگردان فاضل و رهروان صدیق استاد، در بسط و توسعه اندیشه‌های علمی ایشان به‌ویژه دانش فقه تلاش کنند.
نظر شما