نقش مصلحت در احکام شرعی چیست؟
حامد رستمی نجف‌آبادی که به‌عنوان منتقد در این نشست حضور داشت، با اشاره به اینکه این کتاب در نوع خود در زمینه فقه پویای شیعه و حتی فقه اسلامی به زبان انگلیسی کم‌نظیر است، گفت: عنوانی که برای این کتاب انتخاب شده، به‌نظر من بهتر بود به‌عنوان پیشنهاد «مصلحت در فقه اسلامی؛ تقدس‌زایی یا تقدس‌زدایی» نامگذاری می‌شد. بین نام کتاب و محتوای آن ارتباط چندانی برقرار نیست، چراکه موضوع عنوان شده روی جلد تنها 26 صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده و چهارپنجم بحث کتاب خارج از عنوان کتاب است.
وی افزود: این کتاب بیشتر شبیه به پایان‌نامه دانشجویی است و پایان‌نامه دکترای نویسنده نیز در این همین راستا بود. رویکرد جمع‌آوری مطالب و تجزیه و تحلیل و ارائه دیدگاه‌های برتر کمتر در آن مشهود است. شاید بهتر بود کتاب در قالب درسنامه تدوین می‌شد. اگر در ویرایش‌ها و چاپ‌های بعدی آن اصلاحاتی صورت گیرد می‌تواند به‌عنوان یک منبع خوب درسی در حوزه‌های فقه مقارن، احکام حکومتی و موضوع مصلحت مورد استفاده باشد.
این عضو هیات علمی دانشگاه مذاهب اسلامی، اظهار کرد: نویسنده در بخشی از کتاب نوشته که مصلحت قاعده است. آیا می‌توان آن‌را از قواعد استیادی در فقه اسلامی دانست. نقش مصلحت در احکام شرعی باید به این‌صورت تبیین می‌شد: گاهی مصلحت منبع استیاد شرعی، گاهی به‌عنوان پایه شرعی، گاهی به‌عنوان منبع صدور احکام حکومتی، گاهی به‌عنوان قید مطلق احکام و گاهی به‌عنوان جعل احکام و اجرای احکام درنظر گرفته می‌شود. باید درنظر داشت که آیا مصلحت تحت عنوان احکام ثانویه یا احکام حکومتی مطرح می‌شود یا مصلحت جلوی اجرای حکم را می‌گیرد و نقش مزاحم اجرای حکم را دارد؟ در این زمینه که حفظ دین مهم‌تر است یا اجرای حکم، برخی می‌گویند حفظ دین مهم‌تر است. امام خمینی (ره)، عناصر زمان و مکان و شخصیت فقیه را در صدور فقه شرعی مهم می‌دانستند. همچنین توجه به این نکته در صدور احکام حکومتی مهم است که آیا پویایی فقهی همان فقه مصلحتی است؟
رستمی نجف‌آبادی ادامه داد: در عرصه فقه حاکمیتی می‌توانیم ادعا کنیم علاوه بر اینکه مصلحت‌سنجی‌ها نباید مخالفتی با حکم شارع داشته باشد، از آن دور هم نباید باشد. همچنین مصلحت نباید با اصول و ادله شرعی مغایرتی داشته باشد و مصالح شرعی باید نزدیک به اصول و ادله شرعی و براساس ضوابط باشد. نویسنده کتاب نیز گفته که مصلحت باید براساس ضوابط باشد. بی‌پایگی عقاید خیلی از روشنفکران سکولار را از محتوای این کتاب می‌توانیم جواب دهیم.
.jpg)
حامد رستمی نجف‌آبادی
جلوه‌های مصلحت را همواره در طول 40 سال شاهد بوده‌ایم حسین قاضی‌زاده؛ دیگر منتقد حاضر در این جلسه با تاکید بر ضرورت بحث درباره موضوع این کتاب، گفت: با تجربه جمهوری اسلامی در راستای رویکرد فقاهت‌محور در 40 سال گذشته، نیاز به طرح این مباحث داریم.
وی با اشاره به اینکه این کتاب علاوه بر استفاده به‌عنوان منبع درسی می‌تواند بسیاری از مشکلات کاربردی ما را در زمینه مرود بحث حل کند، افزود: در زمینه مصلحت در صدور و اجرای احکام، دچار چالش‌های جدی هستیم. در بحث‌های مدنی مانند محدودیت یا ممنوعیت ازدواج اطفال و در بخش‌های مختلفی از قانون اساسی، عنوان مصلحت آمده است. مصالح عمومی از این جهت قابل توجه است که جلوه‌های مصلحت را همواره در طول 40 سال شاهد بوده‌ایم و روزبه‌روز نیز بیشتر می‌شود. در آرای فقیهان شیعه در تاریخ ما نیز این جلوه‌های مصلحت را می‌بینیم. باید دید تحول ارزش کیفری که یکی از مبانی مصلحت است، به چه دلیل اتفاق افتاده است.
این حقوق‌دان و فقه‌پژوه تصریح کرد: باید بین آنچه مفهوم مصلحت است و آنچه مفهوم عرفی‌سازی به معنای سکولار کردن دانش فقهی و نقش عرف، تفاوت و تفکیک قائل شد. استفاده از عرف را چه قبل و چه بعد از انقلاب شاهد بوده‌ایم. اگر از دستاوردهای آن استفاده کنیم، این به معنی توجه به واقعیت‌های جامعه است نه عرفی‌سازی. بحث مصلحت و مصالح عمومی را فقط در ایران شاهد نیستیم و در بسیاری از اسناد بین‌المللی نیز دیده می‌شود.
صدور دین با زبان قلم
سید مجید حلاج‌زاده؛ رئیس مرکز مشاوره ایرانیان خارج از کشور نیز در این آئین در سخنانی کوتاه با تاکید بر حفظ نخبگان در کشور، گفت: بحث مهم فقه شیعه در این کتاب وزین آمده است. این کتاب در خارج از کشور منتشر می‌شود و نویسنده پس از این باید منتظر نقدهای زیادی از سوی محافل دانشگاهی باشد. به‌ویژه اینکه بحث درباره شیعه است. نوشتن در این زمینه جسارت می‌خواهد.
وی ادامه داد: نگاشتن کتاب، زبان دیپلماسی عمومی ماست که بتواند دین و مرجعیت ما را به تمام صادر کند. این مهم با زبان قلم ممکن می‌شود.
در حوزه آکادمیک معارف دینی، تولیدات ما بسیار پایین است
جهانگیری، نویسنده کتاب نیز در این نشست درباره ضرورت تالیف آن، گفت: احساس کردم در حوزه آکادمیک معارف دینی، تولیدات ما بسیار پایین است. ایران اسلامی پس از پیروزی انقلاب، یکی از مراکز تولیدکننده اندیشه در دنیاست که نباید آن را نادیده گرفت. هر کشور باید با توجه به توانمندی‌های خود دست به صادرات تولیدات خود بزند. ما چیز ارزشمندی به نام معرفت داریم که در حوزه صادرات به آن توجه نکرده‌ایم. به اعتقاد من می‌توانیم سرمایه‌های ارزشمندمان از جنس معرفت، دانش و علم را صادر کنیم. هنوز هم نام سهروردی در سوربُن فرانسه و نام ابن‌سیناها و ملاصدراهای ما در خارج از ایران می‌درخشد؛ چرا نباید این سرمایه‌ها را صادر کنیم؟
وی ادامه داد: آمارها نشان می‌دهد تولیدات ما در حوزه معرفت فاخر کشورمان پایین است و نیاز به گام‌های اساسی‌تری دارد؛ به‌ویژه در حوزه علوم انسانی باید گام‌های جدی برداریم. باید در کنار گمرک اقتصادی، گمرک فرهنگی برای صادر کردن تولیدات علمی و فرهنگی خود ایجاد کنیم. در شاخه دانش فقه نسبت به حوزه‌هایی همچون فلسفه و عرفان، توفیق چندانی نداشته‌ایم و دلیل اصلی آن شاید این باشد که گمان می‌کردیم فقه دانشی است که از دل آن فقط رساله تولید می‌شود، حال آنکه کنکاش‌های بزرگ فقهی بزرگان ما امروز هم می‌تواند راهگشا باشد، لذا در این زمینه کار پژوهشی انجام دادم.
نویسنده کتاب «قدسی‌سازی یا قدسیت‌زدایی» در ادامه اظهار کرد: از نکات مهمی که در این کتاب مورد توجه من بوده این است که عده‌ای معتقدند فقه بعد از یک دوره سنگین وارد جامعه شده و می‌خواهد آن‌را مدیریت کند، آیا می‌تواند یا نه؟ امام خمینی (ره) با دقتی که در فقه شیعه دارد، می‌گوید فقه ما این ظرفیت را دارد که جامعه را مدیریت کند. امام در این زمینه از مفهوم مصلحت استفاده کرده به این مفهوم که هرجا مصلحت اقتضا کرد می‌توان احکام را تغییر داد. افرادی که با نگاه فقهی امام همگان نبودند عقیده داشتند که این نگاه و فرایند توجه به مصلحت عمومی، سبب می‌شود به مرور از فقه و شریعت چیزی باقی نماند.
مدیرکل امور بین‌الملل دانشگاه مذاهب اسلامی، با اشاره به برخی از مهم‌ترین محورهای بحث در این کتاب، گفت: این پرسش اساسی که «آیا فقه می‌خواهد جامعه را مقدس کند یا جامعه می‌خواهد فقه را سکولار کند؟»، محور بخشی از مباحث کتاب است. نقش مصلحت در فقه شیعه و بررسی این عقیده که برخی معتقدند فقه شیعه عاریه گرفته شده از فقه اهل سنت بوده، از دیگر بحث‌های کتاب است. یکی از دستاوردهای خوب این اثر، توجه به منفعت و تفاوت قائل شدن آن با مصلحت‌گرایی در قرآن است.
جهانگیری ادامه داد: با ذهن طلبگی به انگلیسی نوشتن کار بسیار سختی است. بازتولید عبارات و اصطلاحات دینی به زبان انگلیسی کار دشواری بود. مطمئنا این کتاب دارای ایراداتی است که گوشزد کردن آن‌ها می‌تواند به غنای کتاب کمک کند.
وی در پاسخ به برخی از نقدهای مطرح شده درباره کتاب نیز بیان کرد: در نامگذاری کتاب سعی کردم از یک مدل غربی استفاده کنم. وقتی برای غرب کتاب می‌نویسیم باید محتوا و همه‌چیز آن نیز متناسب با آن قالب‌ها باشد. برخی نقدهای مطرح شده نیز ناظر بر این بود که کتاب می‌توانست در قالب درسنامه نوشته شود، ولی از ابتدا این کتاب را به‌عنوان کتاب درسی ننوشتم. هرچند می‌توان با نگارشی دیگر آن‌را به‌عنوان کتب درسی هم عرضه کرد.
این نویسنده و پژوهشگر تاکید کرد: در بحث مصلحت نیز در این کتاب عنوان کرده‌ام که مهم‌ترین نقش آن در فقه حکومتی است، چون فقه حکومتی ناظر به همه ابواب فقه است. همچنین سعی کردم بین مصلحت در نگاه شیعه و اهل سنت تفاوت قائل شوم. در زمینه عدم وامگیری مذهبی از مذهب دیگر نیز سعی کردم بگویم ضوابط در شیعه و اهل سنت تفاوت‌هایی دارد.
نظر شما