دکترمحمدامین ناصح، گردآورنده، مصصح و تدوین‌گر کتاب «دولت یاد؛ تاریخ محلی بیرجند در آغاز سده معاصر» درباره انگیزه شکل‌گیری آن به خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) گفت: انگیزه تصحیح و تدوین این اثر به روزی پاییزی در سال 1388 بازمی‌گردد که در یکی از خیابان‌های جانبی دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران با شادروان دکتر محمدحسن گنجی، چهره ماندگار علمی مواجه شدم. وی خطاب به بنده گفت که از استادم میرزا ذبیح‌الله ناصح كه در دوران تحصیل حق زیادی بر گردن من داشت، یادداشت‌های جالب توجهی درباره بیرجند قدیم باقی مانده که مدت‌ها پیش بخش‌هایی از آنها را دیده‌ام. چون امروز تقریرات مزبور حاوی اطلاعات تاریخی است، به شما توصیه می‌کنم آنها را از طریق دکتر محمدرضا راشد‌محصل در مشهد ردیابی کرده و درباره تدوین و انتشار تقریرات آن روانشاد که بزرگ فامیل شما نیز به شمار می‌آید، همت گمارید. به وی نسبت به پيگيری موضوع اطمينان‌ خاطر دادم. از این رو چند ماه بعد در مشهد با راشدمحصل (استاد بازنشسته گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد) قرار ملاقاتی گذاشتم.

وی افزود: پس از روایت ملاقات با زنده‌یاد دکتر گنجی، راشدمحصل به ویژگی‌های تقریرات مزبور و اعتبار مطالب مندرج در آنها صحه گذاشت و یادآور شد که ظاهرا در نیم‌قرن اخیر بخش‌هایی از آن مطالب در جای جای کار به مرور از بین رفته و لذا تدوین آنها در شرایط کنونی دقت نظر و شکیبایی بسیاری می‌طلبد. از اين رو مقرر شد وضعیت دقیق یادداشت‌های مزبور را از طریق فرزند ناصح در تهران جویا شوم. متعاقبا در تهران دکتر ناصح (فرزند زنده‌یاد ناصح) را ملاقات کرده و وی نیز با اطلاع از سوابق تألیفات منطقه‌ای، کارنامه پژوهشی بنده و از سویی ابراز تمایل برای آماده‌سازی یادداشت‌های به‌جا مانده از پدرش، اظهار خوشوقتی کرده و برای کمک به روند تصحیح و تدوین آنها که برایش حکم تکلیف داشت، قول مساعد داد.

این پژوهشگر ادامه داد: پس از روندی که اشاره شد، یادداشت‌های چندگانه مزبور شامل دفاتر روزانه‌نويسی، تقريرات خصوصی و نيز تحريرات پراكنده دوران مأموريت وی در استان سیستان و بلوچستان به همراه یک آلبوم عکس قدیمی در اختیارم قرار گرفت. همان‌گونه كه پيش‌تر مطلع شده بودم، متأسفانه فصول چندی از یادداشت‌های مزبور پس از مرگ راوی مفقود شده یا به تدریج صفحات چندی از آنها از بین رفته بود. از آن پس با حسن اعتماد دکتر ناصح، ظرف چند ماه، نسخ موجود که بعضا بازنویسی مجدد یکدیگر به شمار می‌آمد، با هم به طور تطبیقی مورد مقایسه قرار گرفت تا ضمن رعايت وفاداری به متن در چارچوب سنت قديمِ تاريخ‌نگاريِ محلی، اين اطمينان حاصل شود كه نكته‌ای از اشارات نويسنده در میان آن صفحات پراكنده، مغفول نمانده باشد و ضمنا کمبودها و نواقص آنها احصا شد.

ناصح اظهار کرد: بررسی یادداشت‌ها نشان داد که از 20 فصل اولیه کار كه در متن يادداشت‌ها تعبيه شده بود، تنها قریب به نیمی از آن موجود است و در لابه‌لای فصول موجود نیز صفحات متعددی مفقود است که این خود مجموعا قریب 50 درصد از شماره صفحات مندرج را شامل می‌شد و می‌توانست در مواردی موجب قطع رشته کلام شود. متعاقبا با اختصاص صرف وقت زیاد به تصحیح و تکمیل نواقص آن از طریق پژوهش شخصی و نظام بخشی کار پرداختم و ضمن تلفیق مطالب برخی فصول با هم و لاجرم جابه‌جايی آنها، توضيحات و تعليقات مربوط را در جای خود درج کردم تا سرانجام پس از اتمام مراحل آماده‌سازی آن در هیأت جدید، با درج اسناد و تصاویر تاریخی مرتبط که از طریق رایزنی با مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران در اختیارم قرار گرفته بود، به مستندسازی اثر اقدام کردم. نهایتا حاصل کار را که برآیند چند سال تلاش پیگیر بود، «دولت یاد» نام نهاده و در اوایل سال جاری در قالب 500 صفحه در قطع رحلی برای چاپ و نشر به «مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران» سپرده شد تا در اوايل شهريورماه با مقدمه‌ای از ناشر به زيور طبع آراسته شود.

وی با اشاره به معرفی ساختار كتاب «دولت یاد» عنوان کرد: کتاب طيف قابل ملاحظه‌ای از مسائل مختلف شهر بيرجند و بعضا نواحي پيرامونی را در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی، اداری، نظامی، مذهبی، اقتصادی و سياسی، عمدتا در حدفاصل اواخر دوره قاجاريه تا پايان حكومت پهلوی اول به گونه‌ای مستقل و منسجم در قالب دوازده فصل كلی، سه يادداشت ضميمه و دو پيوست در بردارد. البته یادداشت‌های پراکنده دیگری نیز از راوی مربوط به وقایع ملی شدن صنعت نفت تا رویدادهای مربوط به اوایل دهه 1340 شمسی به همراه دل‌نوشته‌های ديگری از مسائل روز كشور نیز موجود است که به صورت ضمیمه در کتاب مزبور ارائه شده است.

این محقق بیان کرد: تحليل واقع‌بينانه راوی از اوضاع سياسی و اجتماعی ايران در دوران اقتدار پهلوی دوم و انتقادات متهورانه وی به برخی امور جاريِ كشور و نهايتا پيش‌بينی وی از آينده سياسی ايران و وقوع «انقلاب»؛ هم‌زمان با بروز جرقه‌های نخستِ اعتراضات عمومی در آغاز دهه 1340 شمسی، گواهی بر حُسن‌تشخيص و بينش روشن مؤلف است! در بخش دیگری از یادداشت‌های ضمیمه، تقریرات روزانه راوی مربوط به سال 1296 شمسی نیز پیراسته شد و از آن میان، موارد غیر‌شخصی و قابل استفاده برای عموم انتخاب شد كه ارتباطات موجود در بيرجند قديم را تا حدودی نمايان می‌کند. همچنین در ادامه، برای اطلاع خواننده از زندگی‌نامه شخصی راوی و نيز ارتباطات درون‌فاميلی در خاندان وسیع ناصح، شجره‌نامه خانوادگی به نقل از راوی، طراحی و محتويات آن از قالب تفصیلیِ روابط به الگوی متعارف درختی تغيير هیأت داد و پس از رفع نواقص آن و بروزرسانی توسط گردآورنده، در انتهای اين بخش درج شد تا به سبك و سياق مطرح در تبارنامه‌ها نزديك‌تر شود.

ناصح در رابطه با ضرورت انتشار آثاری مانند «دولت یاد» بیان کرد: حال که یادداشت‌های مزبور پس از چندسال کار مداوم قابل ارائه به علاقه‌مندان به مطالعات تاریخ محلی شده، درباره ضرورت حراست از میراث پیشینیان و سعی در حفظ آن بر اين باورم که گرچه خدمات فرهنگي پيشكسوتان دل‌داده‌ای كه سنگ بنای فرهنگ بالنده شهر بيرجند به دست آنان نهاده شده است، همواره در حافظه تاريخی شهروندان حق‌شناس و مديران فهيم مثبوت است اما روايت مجاهدت‌های آنان برای نسل جوان ما در حُكم وظيفه است تا اين آينده‌سازان به مدد آشنايی با پيشينه فرهنگی موطن‌شان بتوانند ضمن اشراف بر هويت ریشه‌دارِ این خطه از میهن، بنيان‌های شخصيتی خويش را بازشناسی کرده و در عصر بحران هويت، استوارتر گام بردارند. درباره تنظيم و تدوين کتاب دولت یاد نیز بی‌گمان اگر عشق به تبار و درد موطن نبود، صرف این میزان وقت و دقت نظر برای گردآوری و آماده‌سازی آن بی‌توجیه باقی می‌ماند. به همین دلیل اجر تصحیح و تدوین این اثر را به روان راوی فقید به عنوان یکی از پیشگامان استقرار آموزش نوین در شرق ایران تقدیم می‌کنم.