در این طرح هر محله به عنوان یک واحد مطالعاتی مورد نظر بوده که موضوعات مختلف فرهنگی و اجتماعی را مورد پژوهش قرار داده و دستاورد آن در قالب ۱۳ کتاب ۲۵۰ تا ۳۵۰ صفحه‌ای (به نسبت محله) به عنوان مرجعی برای تهران‌شناسی ارائه شده است. در اجرای این پروژه مطالعاتی، ۶۳ نفر از متخصصان مردم‌شناس و سایر رشته‌های مرتبط (جامعه‌شناسی، تاریخ، معماری، رجل‌شناسی، مترجم متون تاریخی، عکاس و گرافیست) همکاری داشتند.
مراسم رونمایی از کتب سیزدهگانه محلات منطقه ۱۹ شهرداری تهران ۶ آبان ۱۳۹۲ در مجموعه فرهنگی شهربانو واقع در بوستان ولایت با حضور شهردار منطقه ۱۹، معاون اجتماعی فرهنگی شهرداری تهران، رییس کمیسیون فرهنگی شورای شهر تهران، معاونان اجتماعی و فرهنگی مناطق ۲۲ گانه تهران، اعضای شورایاری محلات منطقه ۱۹ و همکاران موسسه میراث فردا به عنوان مجری طرح برگزار شد.
با وجود این پس از گذشت سه سال از این پروژه و رونمایی غیر رسمی از این آثار هنوز این مجموعه 13 جلدی منتشر نشده و دستاوردهایش در اختیار سایر محققان قرار نگرفته است. محمدصادق دقتی، مدیر موسسه میراث فردا چندی پیش مهمان اتاق گفت‌وگوی ایبنا بود و درباره فعالیت‌های این موسسه و نیز دلایل انتشار نیافتن این مجموعه توضیحاتی را ارائه کرد که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
لطفاً در ابتدا درباره نحوه تاسیس موسسه میراث فردا و اهداف و رسالت‌های آن توضیحاتی را ارائه بفرمایید.
میراث فردا موسسه مطالعات انسان‌شناسی و مردم‌شناسی است که در زمینه‌های روستایی، ایلی و شهری کار می‌کند. موسسه میراث فردا وابسته به بخش خصوصی است و در سال 79 با عده‌ای از دانشجویان این موسسه را تاسیس کردیم و به منظور بر طرف کردن نیازهای روز، این مرکز را گسترش دادیم. مطالعات انسان‌شناسی بعد از انقلاب اسلامی آن گونه که باید مورد توجه قرار نگرفته است و در دانشگاه‌های محدودی این رشته تدریس می‌شده به همین دلیل با توجه به اینکه ایران در حال از دست دادن بافت بومی خود بود می‌خواستیم مطالعاتی در این حوزه داشته باشیم. در نهایت این موسسه در سال 1380 با یک مجموعه سه نفری کار خود را آغاز کرد. به‌تدریج نیز کارهای موسسه گسترش یافت.
هدف این موسسه تنها کسب منافع اقتصادی صرف نبود و می‌خواستیم که در حوزه مطالعات انسان‌شناسی فعالیت داشته باشیم. به همین دلیل کارهای مختلفی برای صدا و سیما، شهرداری و... انجام دادیم که درآمدهای کسب شده از آن را صرف انجام پروژه‌های مستقل مانند پژوهش درباره عشایر ترکمن و تالش کردیم. همچنین در این موسسه دوره‌های آموزش انسان‌شناسی تصویری، چهار دوره عکاسی اتنوگرافی و یک دوره فیلم‌سازی برگزار شده است.
تا قبل از آغاز «طرح جامع مطالعات مردم‌شناختی محلات سیزدهگانه منطقه ۱۹» که در سال 1390 آغاز شد، چندین پروژه عشایری و ایلی دیگر در موسسه داشتیم و روی چند پروژه شهری نیز کار کرده بودیم بنابراین در حوزه جوامع بومی تجربیات زیادی داشتیم.
این موسسه 200 پژوهشگر در اختیار داشت. از جمله کارهایی که میراث فردا انجام داد، پژوهش روی قوم ترکمن‌ها بود که در سال 86 و 87 انجام شده و یک فیلم مستند و کتاب پژوهشی درباره آن به چاپ رسید. همچنین درباره عشایر تالش در سال 86 مطالعات اکتشافی انجام دادیم و در سال 88 و 89 با استقرار و اعزام دو گروه به مدت یک سال، تمام یک دوره کوچ را در منطقه ماسال ثبت کردیم.
بعد از یک سال، در سال 1390 مستند «کوچه کوچ» درباره این کار ساخته شد که 14 مرحله فیلمبرداری داشت. دو کتاب بسیار خوب هم از این کار به چاپ رسید که در آن زندگی عشایر تالش بررسی شده است. ساختار ایلی، تاریخچه، موقعیت جغرافیایی، شیوه‌های کوچ و ... از جمله مباحث مطرح شده در این کتاب بود. در سال 87 نیز گروه دیگری مطالعات اسنادی روی این کار را انجام داد. به هر حال کتاب دو جلدی «عشایر تالش» منتشر شد. همچنین چهار هزار قطعه عکس گردآوری شده که قرار است یک جلد نفیس تصویری از آن منتشر شود.
یکی دیگر از کارهای پژوهشی این موسسه پژوهش درباره درمان‌های بومی و آیینی و نیز مردم‌نگاری در جزایر جنوب ایران بود. این کار از سال 88 تا 90 ادامه پیدا کرد. در سال 92 ما بازنگری روی این پروژه انجام دادیم. این طرح فقط در استان هرمزگان انجام شد و 30 نفر در این پروژه همکاری داشتند. اکثر پژوهشگران ما نیز کارشناسان ارشد مردم‌شناسی و علوم اجتماعی هستند. به هر حال در جنوب کشور ما روی سه روستا مطالعات مردم‌شناسی انجام دادیم که هر یک کتاب مستقلی از آن چاپ شد.
برای انجام این پژوهش از شرق تا غرب هرمزگان طی یک سال گروهی به مناطق اعزام می‌شد که تمام شیوه‌های درمانی آیینی این مناطق را بررسی می‌کرد. بر این اساس نزدیک به دو هزار و 500 صفحه اطلاعات میدانی جمع‌آوری و هفت هزار قطعه عکس نیز گردآوری شد. این اطلاعات و عکس‌ها در چهار جلد تالیف شد. متاسفانه چاپ مجموعه چهار جلدی منتج از این کار به دلیل مشکلات مالی متوقف شده است.
یکی دیگر از کارهای اصلی ما در موسسه این بود که پژوهشگران تجربیات مردم‌نگارانه خود را جمع‌آوری کنند و در نهایت می‌خواهیم این کار را نیز منتشر کنیم.
«طرح جامع مطالعات مردم‌شناختی محلات سیزدهگانه منطقه ۱۹ شهرداری تهران» چگونه آغاز شد و چه روندی را برای انجام طی کرد؟
این موسسه به شهردار وقت منطقه 19 پیشنهاد داد برای اینکه با شهروندان تعامل کنند و نیازها و سلایق آنها را شناسایی و در نهایت برنامه‌ریزی کنند یک مطالعات مردم‌شناختی روی این منطقه انجام دهد. این منطقه بافت جمعیتی گسترده‌ای دارد و 80 درصد آن را قوم آذری تشکیل می‌دهند. ما پیش نیاز کار را از سال 1390 شروع کردیم و طی حدود سه ماه مقدمات کار آماده و در نهایت قراردادی بسته شد. برآورد مالی ما برای این کار 110 میلیون تومان بود اما شهرداری اعلام کرد که قراردادهای بالای 60 میلیون تومان باید به شهرداری مرکزی ارسال شود. به همین دلیل و برای سرعت در انجام کار شهردار منطقه 19 وقت پیشنهاد داد، کار انجام شود و در نهایت در قالب‌های دیگر منابع مالی آن تامین شود.
بنابراین ما این کار را با 57 میلیون تومان آغاز کردیم. از ابتدا هم هدف این بود که برای پژوهش و چاپ کتاب دو قرارداد مجزا بسته شود. به هر حال امکان تامین منابع مالی برای چاپ کتاب مهیا بود. ما 13 محله داشتیم و قرار بود در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و تاریخی مطالعاتی انجام دهیم. در کلانشهرها مشکلات فرهنگی خاصی داریم. اقوام مختلف بدون رابطه‌های خاصی در جایی جمع می‌شوند. مهاجرت‌ها و بحران‌های هویتی مشکلاتی است که ما را دچار مشکل می‌کند و در مقدمه این مجموعه 13 جلدی «طرح جامع مطالعات مردم‌شناختی محلات سیزدهگانه منطقه ۱۹ شهرداری تهران» هم به این مسایل اشاره شده است.
از چه روشی برای کار استفاده کردید؟ چه موضوعاتی در این کار مطرح شده است؟
ما باید روی 13 محله مطالعه می‌کردیم. شهر پیچیدگی‌هایی دارد و برخلاف جامعه عشایری کار روی آن دشوار است. پژوهشگر باید در شهر صرفاً مشاهده‌گر باشد و اگر قرار است گفت‌وگو کند نباید از موضع یک نهاد رسمی باشد چون نگرانی‌هایی برای اهالی شهر به‌وجود می‌آورد. این در حالی است که در بافت روستایی می‌توان وارد نهاد خانواده شد و آنها نیز پذیرای محقق هستند اما در شهر نمی‌توان وارد حوزه‌های شخصی افراد شد و تعاملات خانوادگی، رفتارهای فرهنگی و مصرف روزمره‌شان را سنجید بنابراین وارد شدن در این حوزه دشوار است.
به همین دلیل ما کار تحقیق را به فضاهای بیرونی و درونی تقسیم کردیم چون کارهای بیرونی راحت‌تر انجام شد. بنابراین در ابتدا از سه محله شروع کردیم. در هر مرحله سه پژوهشگر میدانی و یک ناظر فعالیت می‌کردند. همچنین دو نفر نیز مطالعات اسنادی را در منطقه 19 جمع‌آوری می‌کردند. پس از جمع‌آوری اطلاعات سه محله از منطقه 19 متوجه شدیم که کار سنگین و نیازمند منابع مالی بیشتر است. لازم به ذکر است که 63 نفر در این پروژه کار کردند.
به هر حال پس از آن که کار روی پنج محله دیگر را آغاز کردیم متوجه شدیم در بخش‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی پیشرفت کار بهتر است اما در حوزه تاریخی و سنجش سیر تحولات فرهنگی و تاریخی نمی‌توانستیم از سال 1390 عقب‌تر برویم. این موضوع را با مدیران مطرح کردیم. پس از آن جلسه‌های نواحی تشکیل شد و منطقه 19 به سه ناحیه تقسیم شد. در ادامه با مدیران شورا جلسه گذاشتیم و چاپ کتاب‌ها را توضیح دادیم اما متاسفانه راهکاری برای جمع‌آوری اطلاعات تاریخی ارائه نشد، بنابراین فراخوانی اعلام و از مردم درخواست کردیم که اگر سندی دارند ارائه کنند اما خروجی‌ها خیلی کم بود. پس از آن نیز همایش‌هایی را در 13 محله با همکاری شورایاری برگزار کردیم.
این پروژه یک طرح تهران‌شناسی هم بود. در ادامه کار من تمام اطلاعاتی که در حوزه تحولات فرهنگی و تاریخی داشت را مرور کردم و کلید واژه‌هایی را پیدا کردم که ما را به پیشینه کارمان مرتبط می‌کرد. پس ما منابع اسنادی را در کنار این کلید واژه‌ها گذاشتیم. به طور مثال وقتی می‌خواهیم ببینیم بافت روستایی در جنوب تهران چه زمانی شکل گرفته است؟ با مراجعه به برخی از کتاب‌ها متوجه شدیم که 40 پاره آبادی در تهران در دوره قاجار به 150 آبادی رسیده است. همچنین از روی کتاب «نامه‌های نجمه‌السلطنه» دختر فرمانفرما دریافتیم اطلاعات ضعیف ما با اطلاعات کتاب تطابق دارد، بنابراین ما با استفاده از منابع شروع به مستندسازی کردیم.
در مرحله دیگری به شمال تهران، کرج و شهریار رفتیم و برخی اسناد را مطالعه و با اشخاص قدیمی هم دیدار کردیم. بررسی اسناد دو سال طول کشید و ما توانستیم اطلاعات دوره قاجار را مستند کنیم. در نهایت پروژه را در سال 1390 تحویل دادیم.
ظاهراً با وجود یک رونمایی از این مجموعه 13 جلدی هنوز این آثار به چاپ نرسیده علت چه بوده است؟
در آن زمان شهردار منطقه 19 آقای فتح‌اللهی جلسه‌ای گذاشتند و چاپ این کتاب‌ها را بررسی کردند. من نامه‌ای به شهردار دادم و اعلام کردم که هزینه‌های کار 200 میلیون تومان بوده که 138 میلیون تومان هزینه مستقیم کار و مابقی نیز به دلیل هزینه‌های جاری بوده که در این مدت پروژه‌های موسسه میراث فردا تعطیل شده بود. به هر حال ما برای دو سال کار باید 250 میلیون تومان دریافت می‌کردیم اما تنها 57 میلیون تومان دریافت کردیم که با کسر بیمه و مالیات تنها 42 میلیون باقی ماند و به طور متوسط می‌توان گفت برای هر کتاب 3 میلیون تومان در نظر گرفته می‌شد و هزینه‌های 63 محقق و پژوهشگر را تامین نمی‌کرد.
از سویی ما در این کار بافت روستایی را ترسیم کرده بودیم و اطلاعات جزئی را گردآوری کردیم. به هر حال آقای فتح‌اللهی بر چاپ کتاب تاکید داشت و روی چاپ هر یک از کتاب‌ها با مبلغ 5 میلیون تومان توافق شد. وی معتقد بود که بودجه این کار از سرای محلات تامین شوند اما چند روز بعد شهردار وقت عوض شد و بعد به دلیل تغییر مدیران منابع مالی تامین نشد. پس از تغییر شهردار منطقه 19 دوباره برای هر هزار نسخه کتاب، از این مجموعه 16 میلیون تومان برآورد کردیم. بعد از تغییر شهردار معاون اجتماعی فرهنگی شهرداری تهران نامه‌ای به ما ارسال کرد که هر کتاب از محلات با 10 میلیون تومان چاپ شود اما شهردار جدید منطقه 19 اعلام کرد که ما بودجه نداریم و باید برای سال بعد اقدام کنیم. در این مدت کل دارایی‌های ما خالی شده بود و قادر به تامین حقوق محققان نبودیم. به هر حال تا تیرماه سال 93 هم صبر کردیم و مجبور شدیم مردادماه تعدادی از نیروها را تعدیل کنیم و تمام پروژه‌های مردم‌شناسی موسسه را متوقف کنیم.
متاسفانه رفتارهای سیاسی در کارهای فرهنگی مشکل ایجاد کرده است. در حالی که این مجموعه با زحمات بسیاری گردآوری شده بود باید به چاپ می‌رسید اما متوقف شد. ما بعدها از طریق معاون اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران حجت‌الاسلام امردوی اقدام کردیم و ایشان هم اعلام کردند که اگر کتاب‌ها چاپ شوند ما 400 نسخه از آن را خریداری می‌کنیم بنابراین با شهردار منطقه 19 صحبت کردیم. آن زمان هزینه پشت جلد هر کتاب 35 هزار تومان برآورد می‌شد ولی آقای نثاری، شهردار منطقه 19 بیان کرد که بیش از 60 میلیون تومان به این کار اختصاص نمی‌دهند. بنابراین در نهایت کار چاپ نشده است و تنها قرار شد اجازه چاپ این آثار داده شود تا با جذب سرمایه‌گذار این پروژه چاپ شود. حالا قرار است که جلسه‌هایی با روزنامه اطلاعات داشته باشیم و امیدواریم که هر چه زودتر این کار به چاپ برسد.
در پایان امیدوارم که برخوردهای سیاسی با حوزه فرهنگ صورت نگیرد تا هر چه زودتر شاهد رشد و اعتلا در این حوزه باشیم.
نظر شما