به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) مجله گذرستان پیش از این نیز شماره 27 خود را به «کمیته مشترک ضد خرابکاری» اختصاص داده و در آن نیز ساواک را از جنبه‌های دیگر مورد بررسی قرار داده بود. اکنون شماره جدید مجله را در سالگرد تصویب لايحه تأسيس سازمان اطلاعات و امنيت كشور در مجلس شوراي ملي به موضوع ساواک ویژه کرده است.

سخن نخست، انحلال ساواك توسط شاپور بختیار، بازخواني نقش آمريكا و رژيم صهيونيستي در تشكيل ساواك، تأسيس ساواك، در قلعه مخوف ساواك چه می‌گذشت؟، رئيس سازمان مخوف ساواك، ساواك از تأسيس تا پايان فروپاشي رژيم ستم‌شاهي، سرنوشت آخرين رئيس ساواك، سيا، ساواك و سفارت آمريكا، مطالب بيشتر درباره شكار مأموران ساواك از سوي ايران از مجموعه اسناد بدست آمده از وزارت امور خارجه امریکا، تشكيل ساواك، طرحي در راستاي توسعه شبكه‌هاي اطلاعاتي ـ امنيتي منطقه‌اي سيا چگونگي تاسيس ساواك، روابط و همكاري‌هاي ساواك و موساد، ساواک از ابتدا تا انتها ساواك، ساواك در تعقيب مخالفان سياسي، ساواك در دوره نعمت‌الله نصيري، ساواك و انقلاب اسلامي، ساواك و فرهنگ، ساواك و مخالفان در خارج از كشور، ساواك، كا.گ.ب و بلوك شرق، گزارش اولين نشست سران ساواك و موساد بخشی از مقاله‌های این شماره از گذرستان را تشکیل می‌دهند.

استخدام رسمى در ساواك و بازگشت به ايران، آزمون و تأسيس دفتر اطلاعات اروپا(ساواك) در آلمان، بهائيان در ساواك بهائيان در عصر پهلوي‌ها، چگونگى ورود آزمون به ايستگاه اطلاعاتى ساواك در آلمان غربى، چهره بي پرده روسای ساواك، ساختار ارتش و ساواك و ناكارآمدي رژيم پهلوي، ساواك به روايت سفيران انگليس و آمريكا، ساواك و بررسي اقداماتش در دوره پهلوي دوم، سپهبد ناصر مقدم آخرين رئيس ساواك، سوليوان: ما فقط بدنامي رابطه با ساواك را تحمل مي‌كرديم، شكنجه در ساواك به روایت اسناد، اهداف صهيونيستها ا‌ز آموزش و تجهيز اطلاعاتي ساواك، سازماندهي، تشكيلات و مهارت‌هاي اطلاعاتي ـ پرسنلي ساواك، دانشگاهيان و مراكز آموزش عالي، ساواك در دوره حسن پاكروان، ساواك عامل تقويت پايه‌هاي نظام استبدادي پهلوي دوم، ساواك و سيا (CIA)، ساواك و مبارزه مسلحانه، ساواك؛ شكنجه و قتل و جنايت و عمليات برون‌مرزي ساواك بخشی دیگر از مقاله‌های گذرستان را شامل می‌شوند.

در بخش سخن نخست با عنوان «هیولایی به نام ساواک» آمده است: «اگر قرار باشد تاريخ ساواك، از آغاز تا پايان، نوشته شود بايد چهار دوره در آن مشخص شود: نخستين دوره ساواك،‌ دوره ايجاد و تأسيس اين سازمان توسط مستشاران آمريكايي است. در اين دوره که از تأسيس رسمي ساواك در اسفند 1335 آغاز می‌شود و تا بركناري تيمور بختيار در اسفند 1339 ادامه می‌یابد ساواك در حال سازماندهی و تشکیلات خود است. در دومين دوره ساواك که با رياست پاكروان و با ورود فردوست به این سازمان آغاز مي‌شود، هيأت مستشاري آمريكا، از ساواك مرخص مي‌شود و به جاي آن مربيان و اساتيد اسرائيلي وارد صحنه مي‌شوند. لذا اين دوره را كه تا فروردين 1350 ادامه دارد، بايد دوره سازماندهي و آموزش ساواك ناميد. سومين دوره ساواك که با خروج فردوست و مقدم در فروردين 1350 از ساواك آغاز مي‌شود، دوره هجوم و قدرت ساواك است. چهارمين دوره ساواك، ماه‌هاي آخر سلطنت محمدرضا پهلوی را دربر مي‌گيرد که مصادف با دوران انقلاب اسلامی است . این دوره نهایتاً به حيات 22 ساله ساواک خاتمه مي‌دهد. در این چهار دوره، شناخت مردم ایران از معدل عملکرد سازمان هیولایی ساواک، چیزی جز اختناق، سرکوب، ایجاد فضای رعب و وحشت در جامعه، سلب آزادی‌ها، شکنجه‌های هولناک، اعدام و... نبوده است.»

در بخش «ساواك و فرهنگ» که برگرفته از کتاب «ساواك، سازمان اطلاعات و امنيت كشور» نوشته مظفر شاهدی است و از سوی مؤسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي منتشر شده، می‌خوانیم: «پديده سانسور و فرهنگ‌ستيزي در ايران عمري به درازاي استبداد سياسي حاكم بر كشور دارد. با اين احوال تا جايي كه به تاريخ معاصر ايران مربوط مي‌شود پديده سانسور با آغاز انتشار روزنامه‌ها و مطبوعات و سپس كار ترجمه و تأليف كتاب معني و مفهوم يافت. هم‌زمان با گسترش انتشار روزنامه‌ها و رشد مؤلفه‌هاي فكري، فلسفي و سياسي، سانسور دامنه وسيع‌تري يافت و در سال‌هاي سلطنت محمدرضا پهلوي به اوج رسيد. از دوران سلطنت محمدشاه قاجار، نخستين روزنامه‌ها در ايران شكل گرفتند.

در دوره ناصرالدين شاه نشريات بسيار اندك اما تا حدي منظم چاپ شدند. از اواخر سلطنت مظفرالدين شاه و همزمان با گسترش ناآرامي‌هاي انقلاب مشروطيت، تعداد و كيفيت نشريات و روزنامه‌هاي منتشر شده افزايش يافت. با كودتاي سوم اسفند 1299 و به ويژه پس از آغاز سلطنت رضاشاه انتشار نشريات و مطبوعات كاهش يافت. در همان حال كيفيت آنها نيز افت كرد و تا هنگام عزل رضاشاه از سلطنت اين روند كماكان ادامه يافت. پس از آغاز سلطنت محمدرضا پهلوي، مطبوعات گسترش يافت و تا كودتاي 28 مرداد 1332 صدها روزنامه و نشريه در كشور منتشر مي‌شد.

از دوره ناصرالدين شاه، مطبوعات و روزنامه‌ها تحت نظارت حكومت قرار گرفته و اداره‌اي تحت عنوان سانسور تشكيل شد كه عمده وظايف آن نظارت و كنترل نشريات و كتاب‌هاي وارده از كشورهاي بيگانه بود. با اين احوال نشريات و روزنامه‌هاي داخلي نيز جز خواسته حكومت مشي ديگري طي نمي‌كردند. اين روند از اواسط دوران سلطنت مظفرالدين شاه تا حد زيادي از كنترل حكومت خارج شد. پس از پيروزي مشروطه، مطبوعات و نشريات آزاديهاي قابل توجهي يافتند. با اين احوال هرگاه دولت اراده مي‌كرد، با استناد به مواد قانوني و تفسير خاصي كه از قوانين موضوعه مي‌شد، از انتشار نشريات مخالف جلوگيري مي‌‌كرد. پس از صعود رضاخان به نخست‌وزيري و سپس سلطنت، كار سانسور مطبوعات و نظارت حكومت بر نشر روزنامه‌ها، سازمان گرفت و نشريات محدود موجود، تنها تحت نظارت شديد سانسورچيان شهرباني رضاخان به چاپ مي‌رسيد.

كتاب نيز نظير نشريات و روزنامه‌ها از همان آغاز با سانسور و كنترل حكومت روبه‌رو شد. از دوران سلطنت ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه قاجار كه كتاب‌هاي محدودي از زبان‌هاي خارجي به فارسي ترجمه مي‌شد، اداره سانسور بر محتواي آن نظارت مي‌كرد. در دوران مشروطيت، به تدريج بر ميزان كتاب‌هاي منتشره افزوده شد و نظارت و سانسور كتاب با وسواس كمتري دنبال شد. در دوره سلطنت رضاشاه نيز، كتاب‌ها پيش از انتشار بررسي مي‌شدند و پس از نظر مساعد سانسورچيان حكومت اجازه نشر مي‌يافتند. طي دوازده سال نخست سلطنت محمدرضا پهلوي، نظارت بر چاپ و انتشار كتاب روند معقولي يافت، اما پس از كودتاي 28 مرداد 1332 كتاب‌ها نيز سرنوشتي نظير روزنامه‌ها و نشريات پيدا كردند.

فرمانداري نظامي تهران، ارباب جرايد را تحت فشار قرار داده و آنان را از چاپ و انتشار هر مطلبي كه از نظام سياسي حاكم بر كشور انتقاد مي‌كرد، برحذر مي‌داشت. بسياري از روزنامه‌نگاران و مديران مطبوعات تهديد شده و مورد ضرب و شتم قرار گرفتند. اين روند در تمام سال‌هاي مياني دهه 1330 و تا هنگام تأسيس و آغاز كار ساواك و پايان مأموريت فرمانداري نظامي، با شدت ادامه يافت. برخي از نشريات و روزنامه‌ها نيز با شرايط جديد پيش‌آمده كنار آمده و با نظام سياسي وقت همكاري كردند و تحت حمايت حكومت قرار گرفته، به مخالفان حمله مي‌كردند.»

مجموعه‌ای که در قالب چهل و نهمین شماره نشریه «گذرستان» پیش روی خوانندگان گرامی است برگزیده‌ای از مقالات موجود در آثار منتشر شده از طرف موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی به ویژه کتاب «ساواک» نوشته مظفر شاهدی و كتاب «مأموريت در ايران» نوشته ويليام سوليوان، آخرين سفير آمريكا در حكومت پهلوي است.

چهل‌ و نهمین شماره نشریه الکترونیکی «گذرستان» در پایگاه اطلاع‌رسانی موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی به نشانی http://gozarestan.ir قرار گرفته است.