آزیتا بلالی‌اسکویی، یکی از نویسندگان کتاب «بازآفرینی ربع رشیدی، بر اساس متون تاریخی» در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) گفت: با توجه به تاکیدات مقام معظم رهبری درباره این‌که شهرهای آینده ما باید ایرانی ـ اسلامی باشند و از سوی دیگر، با توجه به این که شهرهای گذشته را الگوهای موفق شهرسازی دوران ایرانی ـ اسلامی می‌دانیم، می‌توان از آن‌ها برای ایجاد شهرهای آینده الگو گرفت.

وی افزود: در این میان شهرهایی مانند شهرهای دوران ایلخانی می‌توانند الگوهای مناسبی به ما بدهند، اگرچه اکنون چیزی از آن‌ها باقی نمانده است اما می‌توان به بازآفرینی این شهرها بر اساس متون تاریخی پرداخت. از جمله این شهرها می‌توان «ربع رشیدی» را نام برد که شهری ایرانی ـ اسلامی متعلق به دوران ایلخانی است.

بلالی‌اسکویی دوره ایلخانی را دارای آموزه‌های فراوانی در بحث شهرسازی ایرانی ـ اسلامی دانست و درباره آن گفت: «ربع رشیدی» از شهرهای تاریخی است که به همت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی (وزیر غازان خان) در شرق تبریز شکل گرفت. رشیدالدین این شهر را وقف علم و دانش کرده بود و وقف‌نامه این مکان که به «وقف‌نامه ربع رشیدی» شهرت دارد در سال‌های اخیر در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.

این پژوهشگر، «وقف‌نامه ربع رشیدی» را یکی از منابع مهم نگارش کتاب خود عنوان کرد و افزود: کتاب‌های ارزشمند و معتبر دیگری نیز برای الگوگرفتن درباره شهرسازی ایرانی ـ اسلامی وجود دارند که نباید به آن‌‌ها نگاه موزه‌ای شود بلکه باید در همه زمینه‌های ممکن، مطالب مفید از تمامی سطرهای آن استخراج شود.

وی «مکاتیب رشیدی» و «نزهه القلوب» را از جمله کتاب‌های قدیمی دانست که به «ربع رشیدی» پرداخته‌اند و گفت: شهرهای ایران در گذشته در تداوم هم شکل می‌گرفتند. با توجه به این تداوم و همچنین با استفاده از قوه تخیل، معمار می‌تواند تصوری از فضای شهری آن دوران داشته باشد. «ربع رشیدی» اکنون وجود ندارد و زیر خاک مدفون شده است اما معمار می‌تواند با همان تخیل و با توجه به ویژگی‌های شهرسازی آن دوران، این شهر را بازآفرینی کند. بازسازی و بازآفرینی این شهر به ما در طراحی الگوهای معماری و شهرسازی کمک می‌کند و در مطالعات باستانشناسی نیز قابل استفاده است.

بلالی‌اسکویی در بیان تاریخچه‌ای از «ربع رشیدی» اظهار کرد: پس از حمله مغول‌ها به ایران و ویرانی‌هایی که به بار آوردند، بر اثر نفوذ وزرای ایرانی، پادشاهان ایران به اسلام گرایش پیدا کردند و در اثر رفت و آمد پادشاهان با شهرهای مذهبی از جمله قم و دیدن آرامگاه‌های آن شهرها، تحت تاثیر معماری آن قرار گرفتند و این موضوع بر شهرسازی ما تاثیر گذاشت، زیرا تا آن زمان مغولان اجساد را در کوه‌ها دفن می‌کردند اما دیدار پادشاهان ایران از شهرهای مذهبی جرقه‌ای برای تغییر در برخی عناصر شهرسازی ایران شد.

این دانش‌آموخته معماری و شهرسازی افزود: «ربع رشیدی» شهری موقوفاتی است که رشیدالدین فضل‌الله همدانی آن را وقف علم و دانش کرده و در حقیقت نخستین شهرک دانشگاهی کشور ما به شمار می‌آید.

وی در این باره توضیح داد: «ربع رشیدی» یک شهرک دانشگاهی کاملا به روز بوده است. ما در گذشته از نظر دانشگاهی بسیار غنی بوده‌ایم. به عنوان مثال «جندی شاپور» را داشته‌ایم که بسیار پیشرفته بوده است. خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر غازان‌خان و شخصیتی دانشمند و علم‌پرور بود و برای اهداف علمی، وقف‌های بسیاری انجام می‌داد که یکی از مهم‌ترین کارهای مهم او وقف ربع رشیدی به عنوان محلی برای دانشگاه بوده است.

بلالی‌اسکویی ادامه داد: این شهرک کاملا دانشگاهی و شامل عناصری مانند خوابگاه و اتاق استادان بوده است. استادان هر یک در این شهر اتاق و حقوق مجزا داشته‌اند. هسته مرکزی این شهر کاملا به عنوان یک فضای آموزشی و درمانی طراحی شده بود.

این پژوهشگر افزود: «ربع رشیدی» در طول تاریخ فراز و نشیب‌های زیادی را از سر گذراند، به عنوان مثال پس از قتل خواجه رشیدالدین گرفتار ویرانگری و غارت شد. این فراز و نشیب تا دوران صفویه ادامه داشت و تا آن دوران، هنوز آثاری از «ربع رشیدی» برپا بود اما رفته رفته تغییراتی در این شهر صورت گرفت؛ به عنوان مثال بعد از حمله عثمانی‌ها به ایران، حالت نظامی پیدا کرد. امروزه آثار باقی مانده از این شهر مربوط به دوران صفوی است هرچند این بقایا تنها در حد چند برج و باروست.

وی نمایش ساختار شهر در دوره ایلخانی را از جمله ویژگی‌های شاخص کتاب «بازآفرینی ربع رشیدی» دانست و افزود: اگرچه درباره ساختار شهرهای ایرانی ـ اسلامی، محققان ویژگی‌هایی ارایه داده‌اند و در هر دوره معماری مشخصی داریم اما در دوران ایلخانی با یک گسست تاریخی مواجهیم. دکتر محسن حبیبی نیز که در کتاب «از شار تا شهر» تاریخچه شهرهای ایرانی ـ اسلامی را از ابتدا تا امروز شرح می‌‌دهد درباره دوران ایلخانی اشاره می‌کند که چون شهر کاملی از این دوران باقی نمانده است الگویی از این دوران نداریم اما در این پژوهش (کتاب «بازآفرینی ربع رشیدی») به طور کامل الگویی برای ساختار شهر در دوره ایلخانی ارایه می‌شود.

بلالی‌اسکویی ادامه داد: برای انجام این تحقیق، شناسایی تمامی شهرها و بناهای هم دوره با «ربع رشیدی» ضروری بود، چنان‌که در فصل پنجم این کتاب درباره هر بنای مربوط به دوران ایلخانی به تمامی ابعاد پرداخته شده و ویژگی‌های معماری به طور کامل بررسی شده‌اند. در فصل چهارم نیز شهرهای دوران ایلخانی به صورت کامل بررسی شده و برای شهر «سلطانیه» نیز که هم دوره با «ربع رشیدی» بوده، الگو و هندسه ارایه شده است. در نگارش این کتاب علاوه بر منابع معماری، منابع تاریخی این دوران نیز بررسی شده است. 

وی به بخش‌های دیگر کتاب نیز اشاره کرد و افزود: بازخوانی آموزه‌های معماری و شهرسازی «وقف‌نامه ربع رشیدی» و بررسی ساختار شهر ایرانی ـ اسلامی تا دوره ایلخانی، محورهای اصلی فصل‌های دیگر این کتاب را تشکیل می‌دهند. در فصل پایانی کتاب نیز طرح فرضی برای ربع رشیدی ارایه شده است.

نویسنده کتاب «بازآفرینی ربع رشیدی» با اشاره به لازمه‌های بازآفرینی یک شهر گفت: سابقه تاریخی این پژوهش در کشورمان بسیار کم و انگشت‌شمار است. بنابراین اساس کار من در انجام این تحقیق بر «وقف‌نامه ربع رشیدی» استوار بود و سابقه تاریخی این شهر را از آن استخراج کردم.

وی اضافه کرد: کتاب «بازآفرینی ربع رشیدی» برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد من با دکتر محمدعلی کی‌نژاد به عنوان استاد راهنما بود و اکنون نیز در حال کار روی پایان‌نامه دکتری خود با موضوع «بازآفرینی شهرهای ایرانی ـ اسلامی ابواب‌البر ایلخانی» هستم.

کتاب «بازآفرینی ربع رشیدی بر اساس متون تاریخی» نوشته دکتر محمدعلی کی‌نژاد و آزیتا بلالی‌اسکویی با شمارگان هزار و 500 نسخه، 328 صفحه و  بهای 11 هزار تومان به همت موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن)، وابسته به فرهنگستان هنر منتشر شده است.