به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قم، محسن آخوندی کارشناس ارشد کتابداری، مدیر داخلی کتابخانه مرکز بررسی‌های اسلامی و عضو مجمع کتابخانه‌های تخصصی استان قم (مکتا) است. او متولد ۲ آذر ۱۳۶۲ تهران است اما سال‌هاست در قم زندگی می‌کند. بعد از اشتغال در کتابخانه، تحصیلاتش را در مقطع کاردانی کتابداری از دانشگاه علمی، کاربردی تهران، کارشناسی کتابداری علمی کاربردی قم و کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی پیام نور قم ادامه داد.

به بهانه هفته کتاب و کتابخوانی، با این کتابدار درباره دغدغه‌ها، مشکلات کاری، شرایط کتابخانه‌ها و البته کتاب و کتابخوانی در جامعه امروز، به گفت‌وگو نشستیم که مشروح آن در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد.
 
چه شد که از بین همه مشاغل کتابدار شدید؟

بنده با گرفتن دیپلم به سربازی رفتم و با پایان دوران خدمت مقدس سربازی به صورت نیروی ساعتی در کتابخانه‌ای که هم اکنون در آن شاغل هستم، به پیشنهاد یکی از آشنایان مشغول به کار شدم. در ابتدا چون کتابخانه در شُرُف شکل‌گیری بود، کار ثبت کتاب‌ها و جابجایی را انجام می‌دادم.
 
آیا در این زمینه تحصیلاتی هم داشتید؟

تحصیلاتی در این زمینه نداشتم اما کم‌ کم و به مرور زمان به کارهای کتابخانه، مخصوصا فهرست‌نویسی علاقه‌مند شدم و تصمیم گرفتم که تحصیلات آکادمیک را در همین زمینه ادامه بدهم و همزمان با کار کردن، تحصیلات خود را در مقطع کاردانی و سپس کارشناسی و بعد از آن ارشد ادامه دادم.
 
از نظر شما ویژگی‌ یک کتابدار موفق چیست؟

در این دوره کتابداری موفق است که بتواند همگام با پیشرفت تکنولوژی و انفجار اطلاعات دانسته‌های خود را ارتقا دهد و به اصطلاح به‌روز باشد و از طرفی با آشنایی به اصول جذب مخاطب، افراد جامعه را به سوی خود جذب کند و با خلاقیت و پشتکار بتواند در خدمت جامعه هدف باشد.
 
نقش کتابخانه‌ها را در ارتقا و پیشرفت جامعه چگونه ارزیابی می‌کنید؟

پیشرفت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر جامعه بستگی به این دارد که افراد آن جامعه سطح دانش و آگاهی بالایی داشته باشند. یکی از راه‌های بالا بردن سطح آگاهی جامعه مطالعه است و برای اینکه جامعه به مطالعه علاقه‌مند شود نیاز به این است که سرانه مطالعه در جامعه بالا برود. کتابخانه‌های فعال و پویا می‌تواند بستری باشد برای حضور افراد جامعه در کتابخانه و استفاده از منابع و امکانات آن‌ها. به این ترتیب، سطح دانش و آگاهی جامعه بالا می‌رود.
 
بدون تعارف، سطح سرانه مطالعه در کشورمان پایین است، در کوتاه مدت که عملا کار خاصی نمی‌توان انجام داد. تجربه شما چه می‌گوید؟

اینجا لازم است به این مطلب اشاره کنم که جامعه ایرانی به ادبیات شفاهی علاقه بیشتری دارد و زیاد دنبال ادبیات مکتوب نیست. نمونه‌اش هم این است که می‌بینیم ما در روزگار قدیم در قهوه‌خانه‌ها برنامه‌های نقالی داشتیم یا شب‌ها خانواده‌ها دور هم جمع می‌شدند و شاهنامه‌خوانی داشتند یا اگر جایی کسی سخنرانی بکند، بیشتر دوست داریم بشینیم گوش بدهیم تا اینکه بگویند بروید و فلان مطلب را بخوانید.
 
نکته دیگری که می‌خواهم به آن اشاره کنم بحث مشغله‌های زندگی است. جامعه ما به علت نوسانات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دچار تنش است و همان‌طور که می‌دانیم مطالعه نیاز به یک آرامش و تمرکز دارد. افراد جامعه ما که صبح تا شب در تنش هستند، چطور می‌خواهند تمرکز کنند و مطالعه کنند؟! حتی شما می‌بینید که در عصر دیجیتال در همین شبکه‌های اجتماعی اگر کسی پُستی به صورت متن بفرستند و متنش طولانی باشد، احتمال خیلی زیاد اکثر افراد پست را مطالعه نمی‌کنند الا اینکه مطلب به اصطلاح داغ شود یا نویسنده بتواند با استفاده از مهارت خودش و انتخاب تیتر مناسب فرد را کنجکاو کند که مطلب را بخوانند.
 

تعداد کتابخانه‌ها به لحاظ کمی هم تعریف چندانی ندارد. چگونه خدمات‌دهی به همین تعداد را می‌توان کیفی کرد؟

کتابخانه‌ها با توجه به امکانات و استفاده از نیروهای علاقه‌مند به حوزه کتاب و متخصص در برخورد با مراجعه‌کنندگان می‌تواند خدمات بهتری به مراجعین خود ارائه کنند. این موضوع برمی‌گردد به مدیریت مجموعه که بتواند برنامه‌ریزی لازم را برای بهبود امکانات و به‌کارگیری نیروهای اهل فن و نیز آموزش حین خدمت به نیروهای موجود برای ارتقای سطح کیفی خدمات به مراجعین اقدام کند.
 
در هفته کتاب و کتابخوانی قرار داریم. ضمن اینکه این هفته را به شما تبریک می‌گوییم به نظرتان برای ترویج کتاب و کتابخوانی چه باید کرد؟

به نظر من برای ترویج کتاب و کتابخوانی اگر خانواده‌ها برنامه‌ریزی کنند و از کودکی بچه‌ها را با کتاب مانوس کنند، بهترین کار برای ترویج کتابخوانی است. مثلا اینکه در منزل در اوقات فراغت کتاب دست بگیرند و مطالعه کنند، این‌طور فرزندان نگاهشان به پدر و مادر است و وقتی می‌بینند والدینشان مطالعه می‌کنند، به تقلید از آن‌ها کتاب دست می‌گیرند و کم‌کم با کتاب خو می‌گیرند. پدر و مادرها با خرید کتاب‌های مورد علاقه بچه‌ها و یا بردن بچه‌ها به کتابخانه‌هایی که کتاب کودک دارند، شور و شوق بچه‌ها را بیشتر می‌کنند.
 
برای اینکه بچه‌ها و بزرگترها به مطالعه علاقه‌مند شوند و یا به سمت مطالعه بروند، کارهای زیادی از جمله برنامه‌ها و مسابقات کتابخوانی، طرح‌های تخفیف خرید کتاب، نمایشگاه‌های فصلی و مناسبتی می‌توان انجام داد. در بعضی از شبکه‌های اجتماعی برنامه کتابخوانی برگزار می‌شود و گروهی با توجه به سلایقی که هست کتابی را در مدتی مشخص مطالعه می‌کنند و نظراتشان را درباره کتاب می‌گویند که حرکت بسیار فرخنده‌ای است و استفاده بهینه از شبکه‌های اجتماعی می‌تواند باشد.
 
به فضای مجازی اشاره کردید. آینده کتاب، کاغذی است یا آنکه همانند بسیاری از امور تغییر ماهیت می‌دهد و مطابقِ علمِ روز خواهد شد؟

با توجه به تغییراتی که در دو دهه اخیر در دنیای دیجیتال و نیز روند رو به رشد دنیای مجازی و دیجیتال به وجود آمده، به نظر بنده و البته شنیده‌ها از اساتید فن شاید در 100 سال آینده کتاب چاپی را در کلکسیون‌ها و کتابخانه‌های سنتی و موزه‌ها پیدا کرد. با تغییر ذائقه‌ی نسل‌ها که رخ می‌دهد، علاقه به مطالعه کتاب چاپی دارد کم‌ کم جای خود را به کتاب‌های الکترونیکی و صوتی می‌دهد.
 
اگر این اتفاق بیفتد، یک نکته حائز اهمیت است. فضای نشر کاغذی، آرامش‌بخش و فضای مجازی، توأم با تنش و اضطراب است، چگونه این موضوع را می‌شود مدیریت کرد؟

این اتفاق به نظر من قطعا رخ خواهد داد و اجتناب‌ناپذیر است ولی هر تغییری بالاخره تنش‌هایی دارد و این روند هم به‌ نظر من ناگهانی رخ نخواهد داد. اگر به گذشته نگاه کنیم، می‌بینیم تیراژ کتاب‌های چاپی کمتر و کمتر شده است و استقبال از دنیای دیجیتال روز به روز بیشتر می‌شود. به‌نظرم یکی دو نسل دیگر بیشتر دنبال محیط‌های دیجیتالی هستند تا کاغذ چاپی. چون بیشتر افراد کتابخوان جامعه امروزی به کتاب چاپی و کاغذی مانوس هستند شاید بتوانند با رفتار خود و تشویق کودکان و فرزندان به استفاده از کتاب‌های چاپی این روند گرایش به کتاب‌های چاپی را مدت بیشتری پویا نگه دارند ولی خُب قدرت دنیای دیجیتال بیشتر است.
 
با وجود مشکلات اقتصادی ناشی از تورم و پایین آمدن قدرت خرید مردم، کتابخانه‌ها چقدر می‌توانند نیاز مطالعاتی مخاطب را تامین کنند. اصولا کتابخانه‌های ما می‌توانند این نقش را بازی کنند؟

من همیشه به دوستان و آشنایان پیشنهاد می‌کنم به‌جای اینکه هزینه زیادی برای خرید کتاب در نظر بگیرند عضو کتابخانه‌ها بشوند تا با هزینه‌های کمتری دنیایی از کتاب‌های مختلف را داشته باشند. به‌نظرم این‌جا نقش کتابخانه‌های عمومی به‌شدت پُررنگ خواهد بود و کتابخانه‌های عمومی با به‌روز کردن منابع و امکانات، شناخت جامعه و برگزاری برنامه‌های جنبی افراد جامعه را به سمت خود جلب کنند. البته حمایت دولتی و نیز موسسات فرهنگی در این زمینه باعث می‌شود بعضا مشکلات مالی و... که وجود دارد، برطرف شود.
 
فارغ از حمایت دولتی، موسسات فرهنگی و نهادها در ترویج فرهنگ کتابخوانی، تاثیر سمن‌ها می‌تواند مهم باشد. ارزیابی شما چیست؟

چون سازمان‌های مردم نهاد از دل خود مردم تشکیل می‌شود و همین مردم، جامعه را تشکیل می‌دهند و افرادی که در این سمن‌ها مسئولیت دارند، می‌توانند با شناسایی علاقه‌ها و نیازهای افراد جامعه هدف، به ترویج فرهنگ کتابخوانی کمک کنند. برای مثال چندی پیش در اصفهان یکی از همین سمن‌ها با کمک‌های خیریه که به دست‌شان می‌رسد در صندوق عقب ماشین خود کتابخانه‌ای کوچک برای کودکان درست کرده بود و هر هفته به مناطق محروم می‌رفت و به بچه‌ها کتاب امانت می‌داد. این حرکت واقعا زیبا بود.
 
مدارس چطور؟ در مدارس ما، اولویت با انباشتن مطالبی است که چندان کاربردی نیستند، این در حالی است که اگر اجازه دهیم حداقل بخشی از آنچه دانش‌آموز می‌آموزد، انتخاب خودش است اتفاق‌های بهتری می‌افتد. جایگاه کتابخانه در این نگاه کجا قرار می‌گیرد و کتابخانه‌ها چه ویژگی برای تامین این نگاه باید داشته باشند؟

این نگاه برمی‌گردد به اینکه آموزش و پرورش ما دچار ایرادات اساسی است و دانش‌آموز ما به چند کتاب مشخص محدود می‌شود و برای گرفتن نمره باید مطالب موجود در آن را از بر کند. این در حالی است که با بررسی سیستم آموزشی کشورهای توسعه یافته درمی‌یابیم که در آن سیستم‌ها، دانش‌آموزان بخشی از آنچه را که می‌آموزند، بر اساس تحقیق و پژوهش است و دانش‌آموز به چالش کشیده می‌شود. برای مثال از استادی شنیدم که می‌گفت در دوره دکتری در کشور استرالیا برای کارورزی در کتابخانه محلی مشغول به کار بوده و روزی مادری با بچه خود به کتابخانه مراجعه کرده و گفته بود درباره دایناسور چه کتاب‌هایی مناسب بچه‌ها دارید!! و وقتی پیگیر شدم دیدیم برای دوره دبستان به‌جای کتاب مشخص، برگه‌ای داده بودند و روی آن تصویر چند حیوان مشخص بود و گفته بودند که بچه‌ها هر کدام از حیوانات را دوست دارند، بروند مطالبی را جمع‌آوری کنند و به صورت یک روزنامه دیواری و یا جزوه ارائه کنند. دانش‌آموز هم برای این کار سراغ کتابخانه و افراد می‌رفت و این‌گونه چندین مهارت کسب کرده و نمره نهایی هم برای همین کارها لحاظ شده است.
 
شما ببینید که به‌جای اینکه همه دانش‌آموزان یک کتاب مشخص بخوانند و حفظ کنند، هر دانش‌آموز بر اساس علایق خودش در موضوعی تحقیقاتی کرده و مطالبی را به کلاس ارائه داده و شاید این وسط دانش‌آموزان دیگر هم با شنیدن مطالبی که بیان می‌شود نسبت به موضوعاتی علاقه‌مند بشوند و این‌طوری استعدادهایی که دارند شکوفا شود.
 
بخش اصلی ترویج و تسهیل فضای کتابخوانی مربوط به قرار گرفتن کتاب در سبد کالای خانوار است. این اتفاق چگونه رقم می‌خورد؟

همان‌طور که قبلا هم گفتم حمایت‌های دولتی می‌تواند تاثیر زیادی داشته باشد و البته مهم‌ترین کاری که دولت یا به تعبیری حکومت می‌تواند برای ترویج و تسهیل فضای کتابخوانی انجام دهد به وجود آوردن آرامش و ثبات و داشتن آینده مشخص در جامعه است  که می‌تواند تاثیر زیادی در ترویج و تسهیل کتابخوانی و گرایش افراد به مطالعه را بالا ببرد و کتاب را در سبد کالای خانوار قرار دهد. همان‌طور که می‌دانیم با نوسانات بالای قیمت‌ها مردم اول دنبال مایحتاج خورد و خوراک و پوشاک هستند و اگر پولی باقی بماند و افراد نگرانی از آینده نداشته باشند و برای سرگرمی هم هزینه لازم را داشته باشند، به سراغ کتابخانه‌ها یا کتاب‌ها هم خواهند رفت.
 
با توجه به شرایطی که طی دو سال گذشته به سبب همه‌گیری کووید 19 پیش آمد آیا بازگشت به کتابخانه‌ها مثل قبل خواهد بود یا با توجه به رشد فزاینده استفاده از فضای مجازی چه در بحث آموزش یا مطالعه آزاد، نیاز به برنامه‌های جدیدی در این حوزه هستیم؟

همان‌طور که در سوالات قبل هم گفتم دنیای امروز دارد به سمت دیجیتال شدن پیش می‌رود و این همه‌گیری بیماری کرونا همچون کاتالیزوری روند دیجیتالی شدن را سرعت بخشید. قطعا جامعه گرایش زیادی به فضای مجازی پیدا کرده و کتابخانه‌ها نیز برای اینکه بتوانند همچنان خود را پویا نگه دارند، باید در راستای گرایش مخاطب خود به فضای دیجیتال و مجازی خدمات خود را در این فضاها گسترش و بهبود ببخشند.
 
در پایان بفرمایید که مشکلات شما در کتابخانه چیست و چه انتظاری از مسئولین دارید؟

مهمترین مشکل کتابخانه‌ها مشکلات مالی است و در برخی موارد می‌توان به سوء مدیریت‌ها یا عدم استفاده از افراد متخصص و خبره در جایگاه خود دانست. به عبارتی از عدم به کارگیری افراد شایسته در محل مناسب نام برد.