سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مرجانه حسین‌زاده: آیین میترا که در ایران باستان رواج داشته، بر پایه پرستش «میترا» ایزد مهر استوار بود. این آیین، که بر اهمیت نور و عدالت تاکید داشت، به سرعت در سراسر امپراتوری روم گسترش یافت و تاثیرات عمیقی بر فرهنگ و باورهای این مناطق گذاشت.

یکی از مهم‌ترین جنبه‌های آیین میترا، اعتقاد به زایش ایزدمهر در شب یلدا بود. این زایش، نمادی از غلبه نور بر تاریکی و آغاز دوره‌ای جدید از زندگی و امید به شمار می‌رفت. آیین‌های شب یلدا از جمله روشن کردن آتش، گردهمایی خانوادگی و.. همگی با هدف گرامیداشت این زایش و استقبال از نور و روشنایی انجام می‌شدند.

با گسترش مسیحیت، بسیاری از باورها و آیین‌های آیین میترا در فرهنگ مسیحی ادغام شدند. یکی از مهم‌ترین این ادغام‌ها، تبدیل جشن زایش مهر به جشن میلاد مسیح (ع) بود. در واقع، مسیحیان اولیه، با پذیرش بسیاری از نمادها و رسوم آیین میترا، کریسمس را به عنوان جشنی برای گرامیداشت تولد عیسی مسیح (ع) در نظر گرفتند. از جمله این نمادها می‌توان به درخت کاج، بابانوئل، هدیه دادن و گردهمایی خانوادگی اشاره کرد که همگی ریشه در آیین‌های باستانی مرتبط با نور و روشنایی دارند.

بنابراین، کریسمس نه تنها جشنی برای گرامیداشت میلاد حضرت عیسی مسیح (ع) است، بلکه یادآور تاثیرات عمیق فرهنگ و باورهای ایران باستانی، به ویژه آیین میترا، بر شکل‌گیری فرهنگ و تمدن بشری است. بررسی ارتباط بین شب یلدا، آیین میترا و کریسمس، دریچه‌ای نو به سوی شناخت ریشه‌های مشترک فرهنگ‌ها و باورهای مختلف می‌گشاید که به این منظور به سراغ محمدجعفر یاحقی و علیرضا قیامتی دو پژوهشگر و استاد زبان و ادبیات فارسی رفتیم.

این «مهر» است که فرهنگ‌های مختلف را به یکدیگر نزدیک کرده است

محمدجعفریاحقی با اشاره به نام‌های مختلف این شب در میان مردم گفت: این شب در میان مردم بیشتر به شب چله معروف است. در گذشته، ما دو چله داشتیم چله بزرگ از اول دی تا دهم بهمن یا جشن سده بود و چله کوچک هم از دهم بهمن تا پایان بهمن بود که نصف چله بزرگ بود. این ماه‌شماری متعلق به کشاورزان و دامداران بود که در زمستان‌های سخت آن ایام برقرار بود.

او با یادآوری خاطرات کودکی خود از این شب افزود: لذت این شب‌ها به آتش‌هایی بود که در گوشه و کنار کشور بر می‌افروختند و با آتش گرم می‌شدند و به نبرد اهریمنِ سرما می‌رفتند.

عضو پیوسته شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی یلدا را شب زایش «مهر» دانست و تاکید کرد: «مهر» بار معنایی ویژه‌ای در فرهنگ ما دارد، هم به معنای خورشید است و هم به معنای مهربانی. این مهر است که فرهنگ‌های مختلف را به یکدیگر نزدیک کرده است. بنابر نظر بسیاری از محققان، بنیاد این شب به زایش مهر در فرهنگِ کهنِ آریایی باز می‌گردد اما این زایش در فرهنگ آریایی حذف نشده بلکه با فرهنگ‌ها، ملیت‌ها و باورهای دیگر نظیر مسیحیت درآمیخته است.

یاحقی با اشاره به ریشه‌های «سریانی» واژه یلدا افزود: لطف این جشن این است که بسیاری از فرهنگ‌ها را با هم جمع کرده است، می‌بینیم که بسیاری از سنت‌های زرتشتی نیز در این شب دخیل است. این آیین جشن کریسمس، میلاد مسیح و سنت‌های پیش از اسلام و مسیحیت را در خود منعکس کرده، چنین شبی در بخش عظیمی از جهان با سنت خاص خود برگزار می‌شود و این مهر است که این حلقه‌ها و سنت‌ها را نزدیک کرده است.

پیام یلدا، پیامی جهانی است

او پیام شب یلدا را پیامی جهانی از مهر و دوستی دانست و گفت: فرهنگ ما فرهنگِ مهربانی، نمو، حرکت و نور است و این پیام بزرگی است که از فرهنگ آریایی به ما منتقل شده. این همبستگی که به واسطه این شب در ایران و جهان ایجاد می شود بسیار زیباست، دنیا به واسطه یک جشن با یک پیام واحد با نام‌های مختلفی نظیر مسیح، میلاد، مهر و … هم صدا می‌شود.

این پژوهشگر یلدا را هم‌ریشه میلاد دانست و اظهار کرد: این ارتباط معنوی که این سنت را ایجاد کرده، برای ما مقدس و ارزشمند است، پس باید آن را به عنوان پیامی جهانی پاس بداریم. بسیاری از ملت‌هایی که در اطراف ما هستند، نظیر تاجیک‌ها، ارمنی‌ها و آذری‌ها به این سنت دیرینه پای‌بند هستند و این شب را گرامی می‌دارند. امیدوارم این پیام از فرهنگ ایرانی و آریایی به جهان، پیام مهر، محبت، برادری، دوستی و هم‌زیستی را منتقل کند، نه دشمنی و سرسختی و خونریزی و جنگ را. این پیام مقدسی است که فرهنگ ما به جهان داده و ما باید برای استمرار و انتقال آن به نسل آینده تلاش کنیم.

اهمیت شادمانی در ایران باستان

علیرضا قیامتی، استاد زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگر و نویسنده نیز با تاکید بر اهمیت جشن‌ها در فرهنگ ایرانی گفت: هیچ ملتی در جهان به اندازه تمدن و فرهنگ ایران زمین، جشن و آیین برای داد و دهش و شادمانی نداشته است. در فرهنگ ایران باستان، آیین‌ها و جشن‌ها رکنی بزرگ و استوانه‌ای ارزشمند بودند. این جشن‌ها با پیشینه‌ای هزاران ساله، بازتابِ خشنودی ایرانیان از هستی، آفریدگار و خودشان بودند.

او با استناد به شاهنامه فردوسی، شادمانی را رکن آفرینش دانست و افزود: در اندیشه ایرانی، شادمانی رکن آفرینش است. «چو شادی بکاهد، بکاهد روان.. خرد گردد اندر روان، ناتوان» اگر شادمانی نباشد، خرد هم نیست. «خرد» در شاهنامه بسیار مهم است اما اگر شادمانی نباشد انگار خرد هم به مرور ناکارآمد می‌شود. اینقدر این شادمانی‌ها مهم بوده که یک سوم بودجه کشور برای برپایی این جشن‌ها خرج می شده، هم چنان که می‌خوانیم:

سه یک زان نخستین به درویش داد

پرستندگان را درم بیش داد

سه یک دیگر از بهر آتشکده

همان بهر نوروز و جشن سده

فرستاد تا هیربد را دهند

که در پیش آتشکده برنهند

سیم بهره جایی که ویران بود

رباطی که اندر بیابان بود

کند یکسر آباد جوینده مرد

نباشد به راه اندرون بیم و درد

ببخشید پس چار ساله خراج

به درویش و آن را که بد تخت عاج

قیامتی با اشاره به نگرانی فردوسی از فراموش شدن جشن‌های باستانی گفت: همه نگرانی فردوسی و بزرگان فرهنگ ایران زمین این بوده که این جشن‌ها را پاس بداریم:

هم آتش بمردی به آتشکده

شدی تیره نوروز و جشن سده

نه جشن و نه رامش نه کوشش نه کام
همه چاره ورزش و ساز دام

وی افزود: فردوسی نگران است که شاید نه نوروز بماند، نه جشن سده، اینقدر این جشن‌ها و خنیاگری، نوازندگی و دست‌افشانی مهم بوده که فردوسی به شهریار هند نامه می‌زده که ۱۰ هزار خنیاگر و نوازنده به ایران بفرستند برای برگزاری این جشن‌ها در ایران.

زایش مهر در قرن سوم میلادی به زایش عیسی مسیح تبدیل می‌شود

این پژوهشگر، ریشه شب یلدا را در آیین میترا دانست و اظهار داشت: یلدا بازمانده آیین مهر است. آیین مهر نخستین دین یگانه پرستی جهان است که هفت هزار سال سابقه دارد، از ایران آغاز شده و بسیاری از کشورهای جهان را در نوردیده و تمام ادیان تحت تاثیر این آیین هستند، به ویژه مسیحیت. بسیاری از پژوهشگران بزرگ غربی آثار زیادی با اشاره به تاثیر آیین مهر بر مسیحیت نوشته‌اند. باستان‌شناسان هم بر اساس معبد مهر در انگستان و واتیکان این موضوع را تایید کرده‌اند که بنیاد واتیکان بر اساس آیین مهر بوده است.

این استاد زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه شب چله به آیین متیرا و مهر بر می‌گردد، تصریح کرد: در این شب ایرانی‌ها معتقد بودند که «مهر» از دوشیزه‌ای به نام میترا متولد می‌شود، از آنجا که بنا به تعبیر پژوهشگرانِ غربی که معتقدند آیین میترا بر مسیحیت بسیار تاثیرگذار بوده، همین زایش مهر در قرن سوم میلادی تبدیل می‌شود به زایش عیسی مسیح و آن را با نامِ کریسمس پاس می‌دارند.

قیامتی بیان کرد: بعدها کلیسا در کبیسه‌گیری اشتباهی انجام می‌دهد که این ۴ روز اختلاف به وجود می‌آید اما بقیه ارکان هر دو جشن برابر هستند. ما پیر مغانِ آیین مهر و میترا را در شخصیت بابانوئل می‌بینیم. این جشن یکی از بنیان‌های استوارِ شادمانی، داد و دهش و نیایش هستند.

ردپای شب چله در شاهنامه

او با اشاره به ردپای شب چله در شاهنامه گفت: در ایران باستان، «اورمزد» روز اول هر ماه بوده، در شاهنامه در جایی می‌خوانیم «شب اورمزد آمد از ماهِ دی.. ز گفتن بیاسای و بردار می» با استناد به این بیت می‌توان ردپای شب چله را در شاهنامه هم مشاهده کرد.