سرویس استانهای خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): یلدا در لرستان تنها یک شب طولانی نیست؛ آیینی است کهن و ریشهدار، شناختهشده در گویش لری با نام «شوچله» و «اول قاره»، که از هزارههای دور تاکنون نسل به نسل منتقل شده است. این شب، جشن زایش مهر و دوستی، فرصتی برای گردهمایی خانوادهها، روایت داستانهای نیاکان و پاسداشت سنتهایی است که در تار و پود فرهنگ لرستان تنیده شدهاند. مردمان این دیار با آداب ویژه، دید و بازدید، یلدا را به نمادی از همدلی و استمرار میراث معنوی خود بدل کردهاند؛ میراثی که همچنان در میان نسلهای مختلف زنده و پرشکوه باقی مانده است.
سیدمحمد سیفزاده نویسنده و پژوهشگر لرستانی در گفتوگو با ایبنا به تشریح آیینهای شب یلدا در لرستان پرداخت و از جایگاه شعر، بداههسرایی و سنتهای دیرینه مردم این دیار سخن گفت.
سیفزاده با اشاره به اینکه «یلدا» واژهای سریانی است و در لرستان، به آن «توکچله» گفته میشود که نه تنها یک آیین کهن، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و روح جمعی مردم این دیار است.
وی افزود: پیشینه این مراسم به روزگاران بسیار دور بازمیگردد؛ مردم لرستان در شهرها و روستاها گرد هم میآیند تا بلندترین شب سال را با قصهگویی، موسیقی، و آیینهای نمادین به صبح برسانند.
«چلسرو» بیشترین تاثیر را بر فضای آیینی شب یلدا در لرستان داشته است
این پژوهشگر لرستانی با اشاره به اینکه تفاوتهای یلدا در لرستان با دیگر مناطق ایران، بیش از هر چیز در غنای روایتها، اشعار محلی و موسیقیهای آیینی نمود پیدا میکند، افزود: در فرهنگ لرستان، شعر و آواز جایگاهی ویژه دارد. نمونه بارز آن فال «چِلسرو» «چهل سرود» است که در شب یلدا بیشترین تأثیر را بر فضای آیینی میگذارد.
افسانههای قدیمی شب یلدا حامل پیامهای اخلاقی و اجتماعی بودند
وی ادامه داد: این اشعار نه تنها برای سرگرمی، بلکه برای انتقال حکمت، تجربه و ارزشهای اخلاقی نسلها به کار گرفته میشدند. بزرگان در شبهای یلدا افسانههای قدیمی همچون داستان «همیل و ممیل» و روایت یخ زدن آنها را بازگو میکردند؛ قصههایی که هم جنبه سرگرمی داشت و هم حامل پیامهای اخلاقی و اجتماعی بود.
«چلسرو» نقل محفل شب یلدا
نویسنده کتاب «افسانههای بومی لرستان» در مورد فال «چل سرو» گفت: فال «چل سرو» فالی است که نقل محفل شب چله بود و ریشه در شعردوستی و بداههسرایی مردم داشت. فال چل سرو همانند استخاره، با تسبیح و شعر انجام میشد. بزرگ خانواده چهل دانه مهره را جدا میکرد، سه دانه را به نام «الله، محمد و علی» رها میکرد و سپس سیوهفت دانه باقیمانده را با خواندن ابیات همراهی میکرد. هر بیت با انداختن یک دانه همراه بود و وقتی به دانه چهلم میرسیدند، شعر خواندهشده حکم نهایی فال بود. این سنت با لهجهها و گویشهای محلی اجرا میشد و هر بیت معنایی خاص برای اهل مجلس داشت؛ معنایی که گاه امید میبخشید، گاه هشدار میداد و گاه نوید روزهای روشنتر را به همراه داشت.
حدود ۶ تا ۸ هزار تکبیت «چلسرو» گردآوری شده است
سیفزاده با اشاره به اینکه تا کنون نزدیک به شش تا هشت هزار تکبیت در قالب چلسرو گردآوری شده است؛ گفت: این ابیات گنجینهای عظیم است که نشاندهنده عمق پیوند مردم لرستان با شعر و فرهنگ شفاهی است و این میراث، نه تنها بیانگر ذوق و خلاقیت مردمان لرستان، بلکه سندی زنده از تاریخ فرهنگی و اجتماعی آنان است.
عضو هیئت امنای انجمن مفاخر لرستان با بیان اینکه نمادها و عناصر یلدا در لرستان نیز رنگ و بوی خاصی دارند، افزود: خوراکیهایی چون گندمشیر، انار و گردو نه تنها برای پذیرایی؛ بلکه به عنوان نمادهای باروری، برکت و پیوند با طبیعت در سفرههای یلدایی چیده میشوند. این خوراکیها در کنار اشیاء و نشانههای محلی، یادآور ارتباط عمیق مردم با زمین و چرخههای طبیعی هستند.
قصهگویی از ابزارهای مهم انتقال فرهنگ
این پژوهشگر لرستانی نقش قصهگویی و متلها در این شب بسیار برجسته دانست و افزود: شب یلدا فرصتی است تا کودکان و جوانان پای سخن بزرگان بنشینند و از طریق روایتها، با تاریخ، اسطورهها و ارزشهای بومی آشنا شوند و این سنت، یکی از مهمترین ابزارهای انتقال فرهنگ و هویت لرستانیها به نسلهای بعدی است.
شاهنامهخوانی و نظامیخوانی جزء جداییناشدنی یلدای لرستان
وی با بیان اینکه موسیقی محلی نیز بخش جداییناپذیر یلدا در لرستان است، افزود: در آغاز «اول قهاره» [یلدا]، نغمههایی با سبک شاهنامهخوانی و نظامیخوانی اجرا میشد و آوازهای لری همچون علیسونه و عزیزبگی فضای شب را پر میکردند. این موسیقیها نه تنها جنبه هنری داشتند، بلکه نوعی بازآفرینی تاریخ و اسطوره در قالب صدا و نغمه بودند.
سیفزاده به شباهتها و تفاوتهای یلدا در لرستان با دیگر مناطق غرب ایران، همچون کردستان و ایلام اشاره کرد و گفت: این تفاوتها و شباهتها نیز قابل توجه است. وجه اشتراک در خواندن آوازها، تهیه خوراکیهایی چون گندمشیر، انار و گردو است که این نزدیکی فرهنگی ریشه در ارتباطات تاریخی دارد؛ لرستان و ایلام تا دوران ابتدایی قاجار یک ناحیه واحد بودند و همین پیوند تاریخی باعث شباهتهای آیینی شده است.
نویسنده کتاب «علما در روشنای تاریخ» گفت: با تغییر سبک زندگی و ورود رسانههای جدید، بسیاری از آیینهای یلدا دستخوش دگرگونی شدهاند. دید و بازدیدها محدودتر شده و رسمهایی چون شالاندازی بر بامها در بسیاری از مناطق از میان رفته است.
وی ادامه داد: ارتباطات کلامی و حضوری جای خود را به رسانههای مجازی دادهاند. با این حال، رگههایی از آن آیین کهن همچنان باقی مانده و اصالت خود را حفظ کرده است؛ چرا که مردم لرستان هنوز هم در شب یلدا گرد هم میآیند و با شعر، موسیقی و قصه، خاطرههای جمعی را زنده میکنند.
سیفزاده با بیان اینکه در تحقیقات مستند خود، آیین «اول قاره» را به طور کامل در مجموعه «دیار به یادماندنی» ثبت کردهام؛ افزود: این برنامه در بسیاری از شبکهها و کانالهای فضای مجازی منتشر شده است که امیدوارم این ثبت و ضبط، گامی در راستای حفظ میراث فرهنگی لرستان و معرفی آن به مخاطبان گستردهتر باشد.
لزوم حفظ اصالت یلدا با زبان هنر
این پژوهشگر لرستانی در مورد راهکارهای حفظ و معرفی آیینهای شب یلدا در لرستان نیز گفت: این آیینها باید در قالبهای مختلف ادبی، نمایشی، موسیقیایی و دیگر گونههای هنری بازتولید شوند تا نسل جدید بتواند با حقیقتهای این سرزمین آشنا شود. تنها از این طریق است که میتوان اصالت آیینها را حفظ کرد و در عین حال آنها را با زبان روز به جهان معرفی کرد.
وی گفت: به باور من، اگرچه سبک زندگی امروز بسیاری از آیینهای گذشته را دگرگون کرده، اما روح یلدا همچنان پابرجاست. شب یلدا در لرستان، بیش از یک جشن، آیینهای از فرهنگ، تاریخ و هویت مردمی است که با شعر، موسیقی و قصه، تاریکی بلندترین شب سال را به روشنایی پیوند میزنند.
نظر شما