سرویس دینواندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): «زندگانی حضرت فاطمه» اثر سیدجعفر شهیدی از تاریخپژوه برجسته معاصر است که سیره حضرت زهرا (س) را نهتنها از منظر تاریخی، بلکه از زاویه انسانشناسی و اندیشه اسلامی بازخوانی میکند. نویسنده تلاش دارد با اتکا به منابع معتبر حدیثی و تاریخی شیعه و اهلسنت، چهرهای جامع از بانویی ترسیم کند که در عین آنکه دختر پیامبر است، در عرصههای معرفتی و اجتماعی نیز جایگاهی یگانه دارد.
اثر با پیشگفتار و مقدمهای مفصل از مؤلف آغاز میشود که در آن هدف نگارش کتاب، روش پژوهش، و جایگاه تاریخی حضرت فاطمه (س) در میان زنان تاریخ توضیح داده میشود. سپس فصلها بهترتیب، به موضوعاتی چون نسب و تولد حضرت زهرا (س)، ازدواج او با امام علی (ع)، نقش او در خانواده و جامعه اسلامی، حوادث پس از رحلت پیامبر (ص) و در نهایت وصیت و شهادت آن حضرت اختصاص دارد. هر بخش با استناد دقیق به منابع کهن مانند «بحارالانوار»، «الکافی»، «عیون اخبارالرضا» و آثار علمای متقدم تدوین شده است.
شهیدی در فصل نخست، با نگاهی تحلیلی به تاریخ تولد حضرت زهرا (س) میپردازد. او با مرور دیدگاههای مختلف علمای شیعه و سنی، میکوشد زمان دقیق ولادت را در نسبت با بعثت پیامبر مشخص کند و در عینحال به این نکته اشاره دارد که «ارزش فاطمه نه در زمان تولد، که در حقیقت وجودی اوست». این فصل نمونهای روشن از روش عقلانی و نقادانه نویسنده است که او را از روایتگری صرف فراتر میبرد و در جایگاه مورخی اندیشهورز مینشاند.
فصلهای میانی کتاب با نگاهی جامعهشناختیتر تنظیم شدهاند. نویسنده با طرح مقایسهای میان جایگاه زن در عصر جاهلی و موقعیت زن در مکتب اسلام، بهروشنی نشان میدهد که ظهور فاطمه (س) نقطه عطفی در تحول نگرش به زن بود. او زنان جاهلی را اسیر رسوم قبیلهای، محروم از حق مالکیت و استقلال میداند و بر این باور است که در پرتو تعلیمات پیامبر (ص) و منش فاطمه (س)، زن در مقام انسانی آزاد، خردمند و صاحب اراده ظاهر شد. فاطمه در این چارچوب نهتنها الگوی زن مسلمان، بلکه نمونهای از «انسان کامل» در نگاه توحیدی معرفی میشود.
از مهمترین فصلهای کتاب، بخشی است که به نقش اجتماعی فاطمه (س) میپردازد. شهیدی در این بخش به جای تمرکز بر روایات احساسی، چهرهای واقعگرایانه از دختر پیامبر ارائه میدهد که در دفاع از حق و عدالت، در کنار امام علی (ع) میایستد و در برابر انحرافات سیاسی پس از رحلت رسول خدا، با خطبهای تاریخی و پرشور، روحیه مقاومت را در جامعه زنده میکند. نویسنده این خطبه را «بیانیهای الهی در دفاع از کرامت انسان و عدالت اجتماعی» خوانده، آن را همسنگ خطبههای نهجالبلاغه میداند.
از دیگر بخشهای خواندنی کتاب، تحلیل منزلت اخلاقی و معنوی فاطمه (س) است. شهیدی در این بخش، با بهرهگیری از آیات قرآن مانند آیه تطهیر و سوره کوثر، و روایاتی درباره طهارت و زهد او، تصویری از بانویی میسازد که در عین سادگی و فقر ظاهری، غنای روحی و معنوی بینظیری دارد. او فاطمه را «مظهر انسانیت و تجسم ایمان» معرفی میکند و بر نقش او در تربیت فرزندان صالح و نسل امامت تأکید دارد. از نگاه او، پیوند فاطمه با امام علی (ع) و نقش مادریاش نسبت به امام حسن (ع)، امام حسین (ع) و حضرت زینب (س)، مصداق تحقق عینی آموزههای اخلاقی اسلام در زندگی خانوادگی است.
نویسنده در بخشهای پایانی، به وقایع تلخ پس از رحلت پیامبر (ص) و ایستادگی فاطمه در برابر ستم سیاسی آن دوران میپردازد. با وجود آنکه شهیدی رویکردی مستند دارد، از بار عاطفی و اخلاقی ماجرا غافل نمیماند. او شهادت حضرت زهرا (س) را نه صرفاً یک رویداد تاریخی، بلکه نقطهای نمادین در تاریخ اسلام میداند که از پیوند میان ایمان، رنج و حقطلبی سخن میگوید. این بخشها از کتاب، بیش از هرجا زبان شاعرانه و سوگناک نویسنده را نشان میدهد که تاریخ و عرفان در قلم او درهم میآمیزند.
اثر شهیدی از ویژگیهایی برجسته برخوردار است:
- پژوهش مستند و تحلیلی: نویسنده به منابع کهن اسلامی تکیه دارد و کوشیده تا با رویکردی تحلیلی، از روایتهای تکراری فاصله بگیرد؛
- زبان ادبی و در عین حال ساده: شهیدی از نثری موزون و فخیم بهره میگیرد که فهم مباحث تاریخی و دینی را برای عموم خوانندگان آسان میکند؛
- نگاه انسانی و فراتاریخی: کتاب، فاطمه (س) را نه صرفاً در بستر زمانه خود، بلکه به عنوان الگوی جاودان اخلاق و انسانیت معرفی میکند؛
- تلفیق تاریخ، اخلاق و کلام: نویسنده در تحلیل شخصیت فاطمه (س) از سه زاویه تاریخی، اخلاقی و الهیاتی بهره میگیرد که کتاب را از آثار مشابه متمایز میسازد؛
- ابعاد تربیتی و اجتماعی: اثر با تأکید بر نقش زن در جامعه اسلامی، برابری معنوی انسانها را یادآور میشود و نشان میدهد که اسلام در ذات خود جنبشی برای کرامت زن بوده است.
در مقام جمعبندی باید گفت «زندگانی حضرت فاطمه» در عین وفاداری به منابع سنتی، از نگاهی امروزی و تحلیلی بهره میگیرد و نشان میدهد که چگونه میتوان در میان متون دینی، الگوهایی برای انسان معاصر یافت. شهیدی در این کتاب، فاطمه را نه در حصار روایتهای اسطورهای، بلکه در بستر زندگی واقعی، اجتماعی و اخلاقی مینشاند و از او چهرهای انسانی، مؤمن و عدالتخواه ارائه میدهد.
«زندگانی حضرت فاطمه» در ۲۹۲ صفحه بههمت دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شده است.
نظر شما