سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مرتضی حاتمی: ادبیات داستانی در استان ایلام، در مسیر حرکت و رشد محتوایی و تکنیکی قرار گرفته که این حرکت و پویایی، مولود تلاش‌های فردی و جمعی بوده است. انجمن‌های ادبی فرهنگ و ارشاد اسلامی، حوزه هنری، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، کانون پرورش فکری، پاتوق‌های کتاب و کافه‌ها، خانه کتاب ایلام و..‌. در رشد و توسعه کمی و کیفی ادبیات داستانی استان ایلام نقش داشته‌اند.

تنوع و گرایش داستان نویسان جوان به موضوعات بومی و پرداخت داستان به شیوه‌های مدرن و پست مدرن و گاه گرایش‌های نوشتاری به سمت و سوی زبان رسم الخط کُردی ایلامی، از بسامدها و فرکانس‌های ساختاری و محتوایی داستان کوتاه و رمان است، هر چند نباید موضوع جنگ و خاطرات آن را نیز در محتوا و اندیشه نویسندگان ایلامی در پردازش داستان کوتاه و رمان نادیده گرفت.

اثرات جنگ در آثار ادبیات داستانی استان ایلام

وقوع جنگ در استان ایلام فرصتی اجتماعی و تاریخی برای نگارش داستان و سرودن شعر برای اهالی قلم این استان به وجود آورد. نویسندگان نسل اول داستان نویسی با بهره‌گیری از این فرصت، نخستین آثار مکتوب خود را به یادگار گذاشته و به خوبی از این فرصت در آفرینش و نگارش رمان و مجموعه داستان استفاده کرده‌اند که البته ریشه‌هایی در تجربه زیستی و خاطرات آنها دارد و فرصتی تاریخی که بخش‌هایی از فرهنگ و هنجارهای اجتماعی را ماندگار و ثبت کرد.

در نسل‌های جدید داستان نویسی استان و طیف نویسندگان جوان، حرکت‌هایی تازه و رو به جلو و امیدبخش با پرداخت‌های تکنیکی به داستان کوتاه، مسیر و حرکت را به سوی داستان‌های مدرن، آغاز کرده‌اند و نسل جوان داستان ایلام، با مطالعه آثار خلاقه و مدرن و بهره‌گیری از فضاهای نقد و تحلیل، در چراغ‌افروزی داستان نقش‌آفرین شده‌اند. با این حال نویسندگان نسل اول در دو فضای فعال و نیمه فعال، همچنان حضوری معنوی دارند.

نشر مکتوب در حوزه ادبیات داستانی به بازتعریفی تازه نیاز دارد. نگاه تخصصی به این مقوله و انتشار آثار ضعیف و کم‌مایه و عدم تخصص و جدیت در این حوزه از آسیب‌های جدی ادبیات داستانی در استان ایلام است. اغلب کتاب‌هایی مشاهده می‌شود که از معیارها و اصول محتوایی و تکنیکی داستان و رمان بی‌بهره و گاه کم‌بهره‌اند؛ آثاری در کارهای عامه‌پسند و زندگی‌نامه‌های داستانی با نیم‌نگاهی به خاطرات جنگ و دغدغه‌های شخصی و… که همگی محصول عدم آموزش و مشاوره صحیح و بررسی پیش از انتشار در این حوزه بوده است.

نقطه آغاز ادبیات داستانی ایلام

برای تقویت ادبیات داستانی در استان ایلام، حرکت‌ها و تلاش‌های موجود کافی نیست. در میان نویسندگان جوان، پتانسیل‌های خوب و ارزنده‌ای وجود دارد که اگر با جدیت و نگاه حرفه‌ای به این مقوله در مسیر اصلی و اصولی قرار بگیرند، می‌توانند جایگاه ادبیات داستانی استان ایلام را ارتقا دهند و به بالندگی مناسب برسانند. ادبیات داستانی استان ایلام وارد پنجمین دهه فعالیت خود شده که در مقایسه با سابقه ادبیات داستانی استان‌های هم‌جوار، بسیار جوان و دارای ویژگی‌ها و معیارهای خاص خود است.

ادبیات داستانی در استان ایلام با تلاش «کلانتر محمدی» شروع شده اما ادامه پیدا نکرده. بعد «خداداد ابراهیمی» (۱۳۴۱- ایلام) با نگارش داستان‌های کوتاه «زیر سقف شیروانی» و «دوچرخه» در سال ۱۳۵۵ آغازی جدی و حرفه‌ای در این عرصه دارد. وی خوشبختانه نگارش داستان را ادامه داد و داستان‌هایی در مجلات (اطلاعات هفتگی و جوانان امروز) منتشر کرد و تلاش‌هایی گسترده در این حوزه دارد که لقب «پدر ادبیات داستانی ایلام» زیبنده اوست. او هم‌چنان می‌نویسد و منتشر می‌کند. او مجموعه داستان «عاطفه در غبار» را در سال ۷۸ منتشر کرد که نخستین کتاب رسمی در ادبیات داستانی استان ایلام است. وی علاوه بر نویسندگی به روزنامه‌نگاری و ترجمه هم مشغول است.

حسن افشار، نعمت‌الله داودیان و… در ابتدای دهه ۶۰ با نگارش داستان و داستان‌واره‌هایی که بیشتر زمینه جنگ و مباحث اجتماعی داشت، راهگشایان ادبیات داستانی در ایلام شدند. البته نباید تلاش نویسندگان روزنامه‌نگار را هم در این سال‌ها فراموش کرد.

محمدعلی قاسمی (۱۳۴۸) نیز در این میان یکی از فعالان ادبیات داستانی و رمان استان ایلام است و کتاب‌هایش بیشتر در حوزه ادبیات دفاع مقدس و پایداری و داستان زندگی شهیدان و سرداران جنگ تحمیلی است که جوایز معتبری هم چون جایزه کتاب سال دفاع مقدس را به خود اختصاص داده‌اند.

مرتضی حاتمی (۱۳۵۵) با نگارش و انتشار مجموعه داستان کوتاه «سطرهایی که تبرئه نمی شوند.» (۱۳۸۲ نشرژنگ تهران) و مجموعه داستان‌های مینی‌مال «کولبران نان و رنج» (۱۴۰۰ ایلام / باشور)، «کرونا آتش بدون دود» (ایلام / باشور ۱۳۹۹) به ادامه و استمرار تلاش‌هایش در ادبیات داستانی استان افزود.

حسین شکربیگی (۱۳۵۴) با نگارش رمان و مجموعه داستان کوتاه حضوری جدی در این عرصه پیدا و جوایز معتبری هم در این راستا کسب کرد. یاسر بابایی، فاطمه عبداللهی، شاهدخت حیدری، میعادمهدی صفری، کامران محمدرحیمی، بهروز بوچانی (نویسنده مهاجر)، حسین خدنگ، مهتاب رشیدیان، محمدرضا پاکزادان، حشمت‌الله کرمی‌نژاد، مرتضی مرشدوندی و جوان‌ترهایی چون: افرا سرنایه، محمدحسین کرمی، علی خانمرادی، مهرزاد میرزایی، سیدمهدی حسینی‌نژاد، طاهره گل‌نظری، طیبه شیخ‌مرادی، حسین فلاحی، سبحان جوهری، محمدامین منصوری، آکو حسین پور، بابک زمانی، سیدرضا میری، شاهین فولادوند، شکوفه نوربخش، زهره ملکشاهی، زهرا امیدی، زهرا منصوری، محمد حیدری‌فرد و… با جدیت در این مسیر حرکت کردند و حرکت‌هایی رو به آینده را در حال تمرین و اندوختن تجربه، آغاز کرده‌اند که به فردای‌شان بسیار امید است.

نویسندگانی چون شکربیگی برای نگارش داستان بلند «جنگ بود دیگر»، برگزیده جایزه صلح در کشور افغانستان و مجموعه داستان «روایت‌های من» از این نویسنده نیز در جایزه کتاب سال دفاع مقدس تقدیر شد. او در فضای مجازی و نشر الکترونیکی آثارش هم حضور دارد و موفقیت‌هایی نیز کسب کرده است. «محمدعلی قاسمی» هم با انتشار رمان «هات» در جایزه کتاب سال دفاع مقدس در بخش رمان تقدیر شد. «افرا سرنایه» در جشنواره داستان بانه و جایزه صادق هدایت تقدیر و «حشمت‌الله کرمی‌نژاد» در سومین جشنواره ادبی ابن‌حسام با داستانی کوتاه تجلیل شد. یک داستان کوتاه از «یاسر بابایی» در دومین جشنواره ادبی حبیب حرم شایسته تقدیر شناخته شد. از بابایی یک مجموعه داستان کوتاه نیز با عنوان «پوست‌کنده‌تر از مرگ» منتشر شده و این جریان همچنان ادامه دارد.‌..

عمر رمان نویسی در ایلام، کمتر از عمر داستان کوتاه و غالب محتوای آن جنگ ایران و عراق است. «یاسر بابایی» در بهار سال ۱۳۸۱ نخستین رمان استان ایلام را در ۲۰۰ نسخه با عنوان «خش و خاطره» در یک نشر غیررسمی منتشر کرد. پس از او «محمدعلی قاسمی» در یک نشر رسمی رمانی را با نام «طعم خدا» در سال ۸۴ منتشر کرد. «بوومه شین»، «عزیز بومی» و «هات» از رمان‌های دیگر اوست. «بهاری دیگر» اثر «فاطمه عبداللهی» نیز در سال ۸۹ منتشرشده که کار ضعیفی است. «فاطمه عطابیگی ممتاز» نیز با رمان «یاس من» صاحب تجربه در این زمینه است و برخی آثار نویسندگان نوجوان که فاقد معیارهای اولیه رمان است که معیاری برای ارزیابی ندارند. و اخیراً رمان «نگذار ببرندم شارو» نوشته «زارا امیدی» در نشر چشمه منتشر شده و بایستی منتظر بازتاب های آن در میان مخاطبان بود.

خداداد ابراهیمی؛ پیشگام و پیگیر در عرصه داستان کوتاه

خداداد ابراهیمی نویسنده و روزنامه‌نگار پیشکسوت ایلامی که به عنوان یکی از پیشگامان ادبیات و رسانه در این منطقه شناخته می‌شود، نقش مهمی در توسعه و ترویج ادبیات داستانی و روزنامه‌نگاری در ایلام داشته است. او نخستین کسی بود که با انتشار مجموعه داستان کوتاه «عاطفه در غبار» داستان کوتاه را در استان ایلام معرفی کرد. این نویسنده و مترجم ایلامی ۱۱ عنوان کتاب در حوزه داستان کوتاه، رسانه و ترجمه آثاری از ادبیات داستانی معاصر عرب را در کارنامه ادبی خود دارد. مجموعه‌های داستان کوتاه عاطفه در غبار، دایره آتش و ترکش، قصه‌های مردم ایلام و ترجمه کتاب البجعات المتوحشات (غازهای وحشی) برگزیده آثار داستانی جمعی از نویسندگان مصر از جمله آثار این نویسنده ایلامی است.ابراهیمی هم اکنون سرگرم ترجمه رمان اللص و الکلاب (دزد و سگه‌ها) اثر نجیب محفوظ مصری است.

ابراهیمی به خبرنگار ایبنا گفت: ادبیات داستانی که در معنای امروزی آن بیشتر ناظر به داستان کوتاه، داستان بلند و رمان است، در ایلام پیشینه اندکی دارد و من با نگارش داستان‌های کوتاه به طور جدی وارد این حوزه شدم و در سال ۱۳۷۸ «عاطفه در غبار» را به عنوان اولین کتاب رسمی در حوزه ادبیات داستانی ایلام، منتشر کردم و پس از آن، آثار دیگری در این حوزه، در قالب داستان کوتاه و رمان به زبان های فارسی و کردی انتشار دادم.

وی با اشاره به کتاب «عاطفه در غبار» تصریح کرد: این مجموعه داستان کوتاه (۱۳۶۹-۱۳۶۳) به همت نشر اکنون تهران در ۳ هزار نسخه و ۸۰ صفحه در قطع رقعی به چاپ رسید و شامل ۱۱ داستان کوتاه است.

ابراهیمی ادامه داد: عاطفه در غبار عنوان تامل برانگیز کتاب، نام یکی از داستان‌های این مجموعه است. عاطفه دختری فلج است که اعضای خانواده به اتفاق دایی او تصمیم دارند که او را از این زندگی پر رنج خلاص کنند. مادر عاطفه که از ماجرا بی‌خبر است خود را به یکباره به صحنه نزدیک می‌کند و با اعتراض شدید به سایر اعضای خانواده و اینکه انسانیت را از یاد برده‌اند، عاطفه را به کول می‌گیرد و برای همیشه خانه را به مقصدی نامعلوم ترک می‌کنند.

داستان نویسی استان ایلام کمی بیشتر از نیم قرن قدمت دارد و در این مدت شاهد فراز و نشیب‌های محتوایی و ساختاری در این ادبیات بوده‌ایم و رشد و پیشرفت به جلو و تلاش‌های نویسندگان در این راستا قابل قبول است. در استان ایلام ظرفیت‌های ادبیات داستانی با توجه به زادبوم و جغرافیای استان تاریخ و فرهنگ و جریان جنگ تحمیلی امکان نگارش داستان کوتاه و بلند را برای نویسندگان مهیا کرده است.