سرویس استانهای خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مرجانه حسین زاده: «مشهد؛ شهر کتابخوان» نه صرفاً یک شعار، بلکه تصویری است که شهروندان، مسافران، گردشگران و دوستداران فرهنگ در سرتاسر کشور از مشهد در ذهن دارند. شهری که سابقهای درخشان در پرورش مفاخر ادبی و فرهنگی دارد از فردوسی بزرگ تا شاعران و نویسندگان معاصری نظیر ملکالشعرا و اخوان و شفیعیکدکنی که به واسطه آنان باید در هر کوچه و میدان این شهرِ هنرپرور، ردی از کتاب و کتابخوانی دیده شود، از تبلیغات و نمادهای شهری، تا مسابقات کتابخوانی و رویدادهایی که مردم را به واسطه کلمات و کتابها دور هم جمع کند.
با این حال، وقتی به مصوبات و برنامههای یکسال اخیر شورای شهر نگاه میکنم، ردپایی جدی از سیاستگذاری و اقدام عملی برای ترویج کتاب و گسترش فرهنگ مطالعه به چشمم نمیآید. دغدغهای که باید جایگاهی ثابت و دائمی در برنامههای روتین شهرداری برای این شهر پرزائر داشته باشد اما گویا در میان مسائل روزمره، جایی درخور پیدا نکرده است و کتاب و کتابخوانی در این شهر به حاشیه رانده شده است و همانطور که پیشتر در این میزگرد به بررسی آن پرداختیم، در سالهای اخیر در مواردی حتی شاهد یک عقبنشینی در رویدادهای کتابمحور بودهایم، رویدادهایی نظیر نمایشگاه بینالمللی کتاب مشهد که چندسال است چراغ آن خاموش شده، یا بازار کتاب گلستان مشهد، المانهای کتابمحور و حتی سهم نیمدرصدی درآمد شهرداریها که متعلق به کتابخانههای عمومی مشهد است و مدتیاست پرداخت نمیشود.
اگر مشهد بخواهد همچنان با عنوان «شهر کتابخوان» در ذهنها باقی بماند، باید از همین امروز تلاشی جدی از سوی مدیریت شهری آغاز شود و آموزش و پرورش، نهاد کتابخانهها، ادارهکل فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر مجموعههای فرهنگی هم پای کار بیایند تا این هویت ارزشمند حفظ و تقویت شود. اما سوال اصلی اینجاست که چرا در شهری با این پیشینه فرهنگی غنی، کتاب باید تا این حد در حاشیه قرار گیرد؟ چرا رویدادهای کتابمحور در مشهد به اندازه کافی مورد توجه قرار نمیگیرند؟ چرا کتاب در بیلبوردهای شهری هیچ سهمی ندارد؟
مشهد به واسطه وجود بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) و آرامگاه فردوسی بزرگ، سالانه پذیرای میلیونها زائر و گردشگر از سراسر جهان است. برگزاری رویدادهای کتابمحور با موضوعاتِ متنوع و اختصاص فضاهای عمومی به کتاب، نه تنها به ارتقای سطح فرهنگی شهر کمک میکند، بلکه میتواند به اعتبار و آبروی شهر نیز بیفزاید. بیشک، توجه به کتاب و کتابخوانی، سرمایهگذاری برای آیندهای روشنتر است.
مجتبی گیوهچی، نویسنده، پژوهشگر شهری و مدیر «مکتب بافت»، در گفتوگو با خبرنگار ایبنا گفت: ضرورت توجه به ترویج مطالعه و کتاب، ضرورت داشتن حافظه و روایتجمعی است، بدون حافظه و روایت آیا فرهنگی میبالد و پایدار و ماندگار میشود؟ انسانِ بیقصه، انسان بیخاطره و بیحافظه، موجودی موهوم و جسدی سرگردان است، شهر و مدنیتی بدون مکتوبات نوشتاری، حافظه و خاطره، هویتی ندارد و چون شخصیت و هویتی ندارد نمیتواند برای اهلش خاطره و تعلق بیافریند.
شهر، یک کتاب است
وی افزود: از منظری دیگر و کمی وسیعتر، شهر یک متن و کتاب است، با رسمالخط و کلمات ویژه خودش، رسمالخط و الفبا و کلماتشهری که از بناها و آدمها تشکیل میشوند. معنای کتاب شهر را عمارتها و آدمها حمل میکنند. برای «شهرخوانی» نیازمند دانستن زبانشهر و نشانگان آن هستیم، بخش بزرگی از مطالعاتشهری باید به همین شناختِ نشانهها و دانستن روایتهای شهری بپردازد.
گیوهچی با بیان اینکه رمان و داستانکوتاهِ مدرن، اغلب در فضای شهر و خیابان رخ میدهد، گفت: مگر میشود رمان و داستان مدرن را نخوانیم و مطالعه نکنیم و انتظار داشته باشیم فهم جامعی از شهر داشته باشیم؟
وی این وجه از مطالعات شهری را مغفول دانست، وجهی که میتواند به مطالعات و تأملات شهری کمک کند.
مدیر مکتببافت در پاسخ به این پرسش که «نمادهای شهری و درج نام مفاخر بر خیابانها و بیلبوردها چقدر میتوانند بر شهروندان تاثیرگذار باشند؟» تاکید کرد: این موارد اثری اندک در ایجاد شوق مطالعه در شهروندان دارند، دلیلش این است که نسل امروز تا حدزیادی و نسل آینده (که همان نسل مولتیمدیا، فضایمجازی و نسل دیدهباوری است) با تبلیغات مکتوب، تنها در حد ضرورت و نیازش ارتباط میگیرد و چون قلاب خاطرهای برای تجربه شهری وجود ندارد، بنابراین این نسل حس تعلق اندکی به شهر دارد، لذا چاره در بهرهگیری از شیوههای دیگری است.
لزوم راهاندازی نمادهای تعاملی و چالشی برای ترویج فرهنگ مطالعه در شهر
این پژوهشگر شهری بیان کرد: نمادهای شهری تعاملی و چالشی نه سنتی، برای نسل نوخاسته میتواند جذاب و راهگشا باشد، المانهای شهری کنونی، تعامل و مشارکتی در شهروندان ایجاد نمیکنند. اخیراً بازیهای تعاملی که در بافتهای شهری رایج شده و نسل جوان و کودکان را درگیر تاریخ و هویتشهری میکند و اثری جدی در حستعلق و مطالعه شهر دارد.
تاثیر تئاتر و تورهای تخصصی بر ترویج فرهنگ مطالعه
مجتبی گیوهچی بیان کرد: در کنار این بازیهای تعاملی، تورهای تخصصی کودکان و برگزاری تئاتر خیابانی که مفصل باید درباره آنها صحبت کرد میتواند نسل جدید را اهل تامل و مطالعه کند، ما این تجربیات را در «مکتب بافت» با نسل جدید داشتهایم.
رشد رویدادهای کتابمحور و مردمی در مشهد
او با اشاره به فقدان نمایشگاه کتاب مشهد و بازار کتاب گلستان گفت: ما علیرغم عقبنشینیهایی که در حوزه کتابخوانی در شهر مشهد داشتیم، ولی میبینیم دورهمیهای کتابخوانیِ جدی و مردمی رشد بسیاری داشتهاند. همچنین حضور تاثیرگذار کافهکتابها با سرمایه اجتماعی قابلتوجه و حضور نخبگان در این فضاهای عمومی و برگزاری درسگفتارها و رویدادهایی حول و حوش کتاب در این فضاها در مشهد رشد چشمگیری داشتهاند.
دلایل افول کتابخوانی
وی با اشاره به دلایل افول کتاب در مدنیت و جامعه ایرانی و زندگی شهری گفت: افول کتاب با توجه به رقیبی قوی به نام فضایمجازی و رسانههای دیداری، دلایل اساسی دیگری هم دارد، یکی از این دلایل نبود شناخت درباره جایگاه مکتوبات در دستگاه فرهنگ ایرانی یعنی دستگاه فرهنگی با پنج چرخ و سرچشمه نظیر ادبیات و زبان، انسان، کهن الگوها و اسطورهها، آیین و اقلیم است. این عدم شناخت درباره جایگاه مکتوبات باعث بیمهری و نادیدهگرفتن کتاب در سیاستگذاریهای فرهنگی شده است.
این نویسنده بیان کرد: حال در این دستگاه فرهنگ، سازمان و نهادی که خمیرمایه فرهنگ در آن ورز پیدا میکند و مایهور میشود و سپس در تنور آن پخته میشود و در جامعه جلوه میکند، شهر است.
کتاب؛ رسانه اصلی فرهنگ!
مدیر «مکتب بافت» گفت: قطع ارتباط کتابها دردها و مسائل مردم این روزگار، نبود شبکه معرفی کتاب، ایدئولوژی زدگی و سیاستزدگی در سیاستهای کتابخوانی، ارتباط کتاب را که رسانه اصلی فرهنگ است با دیگر رسانههای فرهنگ قطع کرده است.
گیوهچی ادامه داد: برای همین است که شبکهای نمیبینیم، به کتاب از منظر شهر نمینگریم، روایت شهری و جستار شهری نمیدانیم، مطالعات شهری را خلاصه در شهرسازی و جامعهشناسی کردهایم و بسیاری مسائل دیگر که هرکدام نیازمند واکاوی ویژه هستند.
وی با اشاره به راهکارهای ترویج فرهنگ مطالعه گفت: راهکارهای ترویج مطالعه از دل همین ضعف و فرصتها بیرون میآید، یکی از راهکارهایی که تابهحال کمتر انجام شده است همین تور کتاب است، توری که شامل ورکشاپ، بازدید از مکانهای شهری، حلقه گفتگو، تولید پادکست مشارکتی، تولید جستار روایی و شهری از همان کتاب، دیدار و گفتگو با نویسنده، جشن امضا کتاب و … باشد.
رئیس کمیسیون فرهنگی شورا: مصوبه مشوقهای کتاب و کتابخوانی داریم
در این رابطه حجتالاسلام حسن منصوریان، رئیس کمیسیون فرهنگی شورای شهر مشهد در گفتوگو با خبرنگار ایبنا گفت: در شورای قبلی و این شورا مصوبه مشوقهای کتاب و کتابخوانی را داریم که آییننامه آن هم توسط شهرداری تهیه شدهاست. در این آییننامه تمام شاخصههای لازم برای ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی دیده شده است.
وی با بیان اینکه این مصوبه در چند بخش هم تکلیف پیدا کرده، گفت: حتی در این مصوبه بخش «فروش کتاب» هم دیده شده. قبلاً سازمان خدمات شهری، در معابر شهر بساط دستفروشان کتاب را به علت ایجاد سدمعبر جمع میکرد اما بر اساس این مصوبه خدمات شهری مصوب شد فضاهایی را برای کتابفروشان اختصاص بدهد.
حجتالاسلام حسن منصوریان بیان کرد: در این آییننامه استفاده از فضاهای عمومی برای فروش کتاب هم آمده حتی اصناف اگر بخواهند از فضایی برای ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی و یا برای قرض دادن کتاب در آن واحد صنفی بهره ببرد، این کار توسط این آییننامه بلامانع شده است.
عضو شورای شهر مشهد این فرصت را که برای اولینبار در کشور و مشهد انجام شده فرصتی کمنظیر دانست و گفت: موضوعاتی نظیر معافیتها، عوارض و.. از خیلی از اصناف و انتشاراتیها تنها برخی مواردی هستند که در دستور کار داشتهایم. همچنین ما از خود کتاب در مراسم به عنوان جایزه با هدف ترویج کتاب و کتابخوانی بهره بردهایم.
وی افزود: انتشارات خودمان هم در سازمان فرهنگی فعال شده که کتابها را پشتیبانی میکنند، در مواقع لازم از بیلبوردهای شهری هم استفاده شده است. از سویی مجوز صدور کافهکتابها و پاتوقهای کتابخوانی با ما نیست اما در این راستا برای تسهیلگری، پشتیبانی، معافیتها و تخفیفها مدیریت شهری آمادگی کامل را به منظور حمایت از فعالان حوزه کتاب دارد.
به نظر میرسد شورای شهر فعلی نتوانسته است در حوزه ترویج فرهنگ مطالعه، آنگونه که شایسته است، عمل کند. ادامه دادن مصوبه شورای پنجم، اگرچه اقدامی مثبت است، اما به تنهایی نمیتواند پاسخگوی نیازهای امروز شهروندان مشهدی باشد. انتظار میرود شورای شهر با درک عمیقتر از اهمیت کتاب و کتابخوانی، تدوین و تصویب مصوبات جدید و کارآمد، و همچنین حمایت جدی از فعالان بخش خصوصی، گامهای موثری در راستای ارتقای سطح فرهنگ مطالعه در این شهر بردارد و زمینه را برای بازگشت مشهد به جایگاه واقعی خود به عنوان یک شهر فرهنگی فراهم سازد. در غیر این صورت، بار اصلی این مسئولیت همچنان بر دوش بخش خصوصی و تلاشهای خودجوش مردمی خواهد بود.
نظرات