به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، پژوهشگر در پی پاسخ به این پرسش است، دلایل گسترش بیماریهای همهگیر در گیلانِ عصر قاجار ناشی از چه عواملی بوده است؟ نویسنده تلاش دارد تا با تکیه بر گزارشهای سیاحان، دادههای تاریخی و آرشیوی، به بررسی جنبههای مختلف این موضوع بپردازد.
تاثیر عوامل اقلیمی و آب هوا، نقش باورها و خرافات در گسترش و شیوع بیماریها در گیلان، نقش دولت و حاکمان و همچنین رویکرد مردم و پزشکان سنتی در برابر بیماریها، از جمله شاخصهای مهم مورد بررسی کتاب حاضر هستند. در بخش پایانی کتاب، تکاپوهای علمی جامعۀ فرهنگی گیلان و تلاش آنان در ایجاد نخستین مراکز علمی پزشکی نوین، مورد بررسی قرار میگیرد. کتاب روایتی از اوضاع جغرافیایی و اقلیمی گیلان و تاثیر آن بر شیوع بیماریها و نقش عوامل فرهنگی در مواجهه با بیماریهای همهگیر و همچنین تلاشهای نخبگان گیلانی در جهت شکلگیری موسسات نوین پزشکی ارائه میدهد.
ایرانِ عصر قاجار، جامعهای منزوی، ورشکسته و فاقد مناسبات داخلی و خارجی شایسته یک کشور قدرتمند در آن روزگار بوده است. همچنین فقدان راههای ارتباطی مناسب جهت حمل و نقل، بر انزوای سیاسی و فرهنگی ایران در آن روزگار میافزود.
تنها مسیری که ایران را در این زمان با دنیای خارج پیوند میداد، سرزمین گیلان بوده است. در این میان، رشت و انزلی بهعنوان مسیر ارتباطی با غرب برگزیده شد؛ زیرا بهدلیل دور بودن بنادر جنوب ایران از پایتخت، ناامنی، ناهمواری جادهها و همچنین دوری بنادر جنوبی از اروپا، مسیر انزلی، باکو و تفلیس برای ایرانیان سریعترین و ایمنترین مسیر دسترسی به اروپا محسوب میشد. بهویژه اینکه در نیمۀ دوم سدۀ نوزدهم م. شهر باکو به وسیلۀ راه آهن سراسری روسیه به اروپا متصل شد؛ بنابراین رشت و انزلی بهسرعت به شهرهایی پررفتوآمد برای ایرانیان و اروپاییان تبدیل شدند.
انزلی و رشت نخستین شهرهای ایرانی بودند که اروپاییان پس از ورود به ایران با آن روبهرو میشدند؛ در نتیجه سیاحان، بازرگانان، ماموران سیاسی و دیپلماتهای بسیاری از این مسیر وارد ایران شده و بهجهت جذابیت طبیعت و سایر شاخصهای فرهنگی و اجتماعی گیلان، خاطرات ارزشمندی دربارۀ ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بهداشتیِ گیلان در سفرنامههای خود نوشتهاند. برپایۀ گزارش سیاحان، بیماریها، بهداشت آب، بهداشت فردی و عمومی از جمله نکاتی است که در سفرنامههای خارجیانی که به گیلان آمدهاند، دیده میشود. همچنین آثار و نشانههای بیماریهای فصلی و بومی مردم گیلان در سفرنامههای خارجی بازتاب یافته است.
فقدان بهداشت عمومی، عدم توجه حُکام به بهداشت و درمان و ناشناخته بودن راههای پیشگیری علمی بیماریهای همهگیر در سراسر ایران به وفور دیده میشد، اما طبیعت بارانی و مرطوب گیلان، بستر مناسبی جهت همهگیری برخی از بیماریها نظیر طاعون و وبا بوده است و مردم از تداوم این بیماریها در رنج بسیار بودند. از وبا و طاعون در تاریخ بهعنوان مرگ سیاه یاد میشود؛ زیرا پیامد این بیماریها، کشتار فراوان و قحطی بوده است. حتی برخی از کشورگشایان از وبا و طاعون بهعنوان ابزاری بیولوژیکی جهت نابودی دشمنان استفاده میکردند.
به دلیل شرایط پرباران در گیلان و شمال ایران، به ویژه در شش ماهه نخست سال، برخی بیماریهای بومی نظیر مارلاریا و تب شالیزار، در این پهنه شایع بوده است، اما تلفات وبا و طاعون در منابع تاریخی در این پهنه بیش از سایر نقاط ایران گزارش شده است.
در بخشی از مباحث مورد پژوهش، نخستین تلاشهای علمی مردم گیلان جهت تاسیس بیمارستان و نهادهای علمی پزشکی با تکیه بر اسناد و مدارک آرشیوی مورد بررسی قرار گرفته است. اسناد نشان میدهند که مردم گیلان در اوایل عصر پهلوی پیش از اینکه حکومت مرکزی بهدنبال مدرنیزه کردن نهاد بهداشت در گیلان باشد، خود، آستینها را بالا زده و برای رفاه عمومی، اقداماتی شایسته و ارجمند را آغاز کردند.
برای شروع پژوهش، پرسشهایی بنیادین ذهن نگارنده را به خود مشغول داشته است؛ در طول سالها مطالعه بر روی اسناد آرشیوی، کتابهای تاریخی و همچنین سفرنامههای اروپاییانی که به این پهنه سفر کرده و مشاهدات خود از وضعیت اجتماعی و بهداشت گیلانیان سخن گفتهاند، این پرسشها در ذهن ایجاد شده است که از دیدگاه جهانگردان و بازدیدکنندگان خارجی، چه عواملی موجب گسترش بیماریهای همهگیر در گیلانِ عصر قاجار بوده است؟ پیامدهای ناشی از بیماریهای فراگیر بر اوضاع انسانی و اقتصادی گیلان تا چه میزان بوده است؟ خرافات و باورهای عامیانه چه تاثیری در رشد و گسترش بیماریهای همهگیر در گیلان داشت؟ و همچنین برای فصل آخر کتاب نیز این پرسش مطرح شده است که کنشگران اجتماعی و فرهنگی رشت در اواخر عصر قاجار چه تاثیری در ایجاد نظام سلامتی مدرن در گیلان به ویژه شهر رشت داشتند؟
در پژوهش حاضر، نگارنده تلاش دارد تا با تکیه بر گزارش سیاحان، کتابهای تاریخی و جغرافیایی و اسناد آرشیوی، دلایل گسترش بیماریهای همهگیر و عفونی در گیلان را مورد بررسی و پژوهش قرار دهد. همچنین یکی از موارد مهم مورد پژوهش حاضر، نقش باورها و خرافات در گسترش و شیوع بیماریها در گیلان بوده است و نگارنده در پی پاسخ به این پرسش است که خرافات و باورهای عامیانه چه ارتباطی در گسترش و یا کاهش بیماریهای گوناگون در سرزمین گیلان داشت؟
یافتههای پژوهش در این بخش نشان میدهد که خرافات و بخش زیادی از باورهای عامیانه نه تنها تاثیر مثبتی در کاهش بیماریها نداشت، بلکه عامل اصلی رشد و گسترش بیماری و مرگ و میر مردم در دوره مورد بررسی بوده است.
در بخش فرجام کتاب، نخستین تکاپوهای علمی جامعۀ گیلانی و تلاش آنان در ایجاد نخستین مراکز علمی پزشکی با اتکا بر اسنادی که در این زمینه موجود است، مورد پژوهش قرار گرفته است. با توجه به ثبات ایجاد شده در گیلان پس از تغییر حکومت از قاجاریه به پهلوی و ایجاد امنیت، پیش از اینکه نهادهای دولتی برای ایجاد مراکز رفاهی و بهداشتی اندیشه کنند، برخی از روشنفکران گیلانی با حمایت و کمکهای مردمی، نخستین موسسات بهداشتی را در شهر رشت و شهرهای دیگر بنیاد نهادند و با این اقدام، گام موثری در جهت تامین سلامت و بهداشت مردم برداشتند.
نظر شما