سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - محمدمهدی سیدناصری، حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بینالملل کودکان: زبان، تنها رشتهای از واژهها نیست؛ شاهرگ هویت یک ملت و آینه تمامنمای فرهنگ و حافظه جمعی است. کودکان ما نخستین وارثان این سرمایهاند؛ وارثانی که امروز در میدان پرهیاهوی فضای مجازی، میان زبانهای غالب و فرهنگهای مسلط، بهتدریج صدای زبان مادری و فارسیِ معیار را گم میکنند. وقتی واژگان کودک ایرانی در شبکههای اجتماعی با فینگلیش جایگزین میشود، یا وقتی انیمیشنهای خارجی و بازیهای آنلاین ذهن او را از گویش مادری دور میسازد، در واقع بخشی از آینده زبانی ما در حال خاموشی است. پرسش اینجاست: آیا حق کودکان بر زبان و هویت زبانیشان در این غوغای دیجیتال حفظ شده است؟
زبان بهمثابه حق بنیادین کودک
بر اساس ماده ۳۰ کنوانسیون حقوق کودک و اسناد مکمل یونسکو، کودکان نهتنها حق دسترسی به زبان مادری خویش را دارند بلکه دولتها موظفاند شرایطی را برای شکوفایی زبانی و فرهنگی آنان فراهم آورند. زبان مادری نخستین رسانهای است که کودک از طریق آن، جهان را میشناسد، هویت خود را شکل میدهد و به درک مفاهیم عدالت، همبستگی و هویت ملی دست مییابد. محرومسازی کودکان از زبان مادری یا تضعیف آن، در حکم نقض آشکار حقوق بنیادین آنان در حوزه آموزش، فرهنگ و رشد شخصیت محسوب میشود.
فضای مجازی؛ میدان سلطه زبانی نوین
فضای مجازی در ایران به عرصهای بدل شده است که زبانهای غالب، بهویژه انگلیسی، نقش محوری ایفا میکنند. محتوای آموزشی، سرگرمی و حتی الگوریتمهای پلتفرمهای بزرگ، کودک ایرانی را به مصرفگرای زبانی بدل میکند که به تدریج از دایره فارسی معیار و گویشهای محلی فاصله میگیرد. این روند به سه صورت قابل مشاهده است:
۱. جایگزینی واژگان: کودکان بهجای واژگان فارسی یا محلی، از معادلهای وارداتی استفاده میکنند.
۲. تضعیف خواندن و نوشتن فارسی معیار: گسترش نوشتارهای فینگلیش و لاتینیزهشده موجب اختلال در مهارتهای نوشتاری کودکان شده است.
۳. انقطاع بیننسلی: گویشهای محلی که غالباً در محیط خانواده آموزش داده میشوند، در مواجهه با فضای مجازی به حاشیه رانده میشوند و ارتباط کودک با ریشههای فرهنگی خود تضعیف میگردد.
حق بر آینده زبانی؛ مفهومی نو در حقوق کودک
«حق بر آینده زبانی» مفهومی است که باید در منظومه حقوق کودک و حقوق فرهنگی بازتعریف شود. این حق فراتر از حق فعلی کودک بر زبان مادری است و ناظر بر تضمین تداوم زبانی در نسلهای آتی است. در این چارچوب، دولتها موظفاند:
-زیرساختهای دیجیتال و محتوایی به زبان فارسی و گویشهای محلی تولید و ترویج کنند.
-آموزش زبان مادری و زبان ملی را بهصورت مکمل و همافزا در نظام آموزشی تضمین نمایند.
-سیاستگذاری رسانهای و الگوریتمی را بهگونهای هدایت کنند که سلطه زبانهای غالب، به انحلال تدریجی زبانهای بومی نیانجامد.
مسئولیت دولتها در پرتو تعهدات بینالمللی
ایران بهعنوان عضو کنوانسیون حقوق کودک و برخی اسناد یونسکو، تعهد دارد که زبان فارسی و گویشهای محلی را نهفقط بهعنوان میراث فرهنگی، بلکه بهمثابه حق کودک پاسداری کند. غفلت در این حوزه میتواند در سطح بینالمللی بهعنوان نقض تعهدات حقوق بشری تلقی شود. این مسئولیت چندلایه است:
- مسئولیت فرهنگی: حفاظت از تنوع زبانی بهعنوان بخشی از میراث ناملموس.
- مسئولیت آموزشی: فراهمکردن امکان آموزش و پرورش چندزبانه متوازن.
- مسئولیت دیجیتال: توسعه پلتفرمها و محتوای بومی برای رقابت با زبانهای غالب.
بیتوجهی به آینده زبانی کودکان و بیتوجهی به این حق، پیامدهای گستردهای خواهد داشت که عبارتند از:
۱. فقر هویتی و گسست فرهنگی: کودکی که زبان مادری یا ملی خود را از دست بدهد، دچار بحران هویت خواهد شد.
۲. وابستگی فرهنگی و فکری: جایگزینی زبان غالب بهمعنای پذیرش تدریجی الگوهای فرهنگی بیگانه است.
۳. تشدید نابرابری آموزشی: کودکانی که از امکانات آموزش زبان مادری محروم میشوند، در رقابت تحصیلی و اجتماعی دچار عقبماندگی خواهند شد.
نتیجهگیری و راهکارها
حق کودکان بر آینده زبانی، سنگ بنای صیانت از هویت فرهنگی و ملی در عصر دیجیتال است. دولت، نظام آموزشی، رسانهها و خانوادهها، همگی در قبال این حق مسئولاند. ضروری است:
۱. سیاستگذاری زبانی هوشمند: تدوین برنامههای ملی برای تقویت زبان فارسی و گویشهای محلی در فضای مجازی.
۲. تولید محتوای جذاب برای کودکان: انیمیشنها، بازیها و کتابهای دیجیتال به زبان فارسی و گویشهای محلی.
۳.حمایت از استارتاپهای بومی: تشویق به توسعه پلتفرمهایی که محتوای کودکپسند به زبان فارسی تولید میکنند.
۴. آموزش چندزبانه در مدارس: ایجاد تعادل میان آموزش زبان ملی، زبان مادری و زبانهای خارجی.
اگر امروز برای صیانت از حق کودکان بر آینده زبانی اقدام نکنیم، فردا نهتنها با خاموشی زبانها و گویشها، بلکه با خاموشی بخشی از هویت جمعی و فرهنگیمان مواجه خواهیم شد. کودکان حق دارند فردا را به زبانی سخن بگویند که امروز در خانه و مدرسه و خیابان جاری است؛ و این حقی است که پاسداری از آن، وظیفهای اخلاقی، حقوقی و ملی است. حق کودکان بر آینده زبانی، حقی فراتر از واژگان است؛ حقی برای زیستن در فرهنگی زنده، پیوسته و ریشهدار. اگر امروز برای پاسداری از فارسی و گویشهای محلی در برابر سلطه پلتفرمهای جهانی اقدام نکنیم، فردا نه فقط زبان، بلکه بخشی از هویت و حافظه جمعی خود را از دست خواهیم داد. مسئولیت این آینده بر دوش دولتها، خانوادهها و جامعه است: دولت باید سیاست زبانی هوشمند و حمایت از محتوای دیجیتال بومی را تضمین کند. نظام آموزشی باید کودکان را به زبان مادری و فارسی مسلط نگاه دارد و در کنار آن آموزش زبان خارجی را سامان دهد. رسانهها و صنعت سرگرمی موظفاند جایگزینهای جذاب و باکیفیت برای کودکان تولید کنند.
امروز پرسش این است: آیا میخواهیم کودکان فردا، رؤیاهایشان را به زبانی غریبه بگویند یا به زبانی که ریشه در تاریخ و دل این سرزمین دارد؟ انتخاب با ماست.
نظر شما