سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، شجریان در طول فعالیت حرفه‌ایش، اشعار فارسی ماندگاری از شاعران بزرگ را خواند که در میان آنها سعدی جایگاه ویژه‌ای دارد. خسرو آواز ایران بارها در اشعارش به سعدی رجوع کرد و آن‌ها را در آلبوم‌ها و کنسرت‌هایش به اجرا گذاشت.

شجریان تابه حال چندین بار در گفت‌وگو و صحبت‌هایش درباره سعدی و اهمیت شعر او سخن گفته است. او در همایش «سعدی در غزل» گفته است که با سعدی زندگی کرده است. این عبارت نشان دهنده تأثیر عمیق شعر سعدی بر زندگی فکری و هنری اوست. برای شجریان، معنای شعر از ارکان اصلی انتخاب است. او اعتقاد دارد خواننده ابتدا باید معنای شعر را خوب بشناسد تا بتواند آن را در اجرا منتقل کند.

شجریان شعر سعدی را «روان‌ترین غزل» می‌داند. او می‌گوید زبان سعدی به نثر نزدیک است، فهم شعر آسان‌تر است و این عامل باعث می‌شود خواننده در انتقال پیامِ شعر دچار مشکل کمتری شود. شجریان گفته است که شعر حافظ دشواری‌های خاصی دارد؛ مثلاً در انتخاب وزن، آرایش واژگان، تکنیک موسیقایی که لازم است تا عمق شعر بیان شود. در مقابل، سعدی از نظر زبان و ساختار شعر برای آواز راحت‌تر است.

اهمیت شعر سعدی

او در این باره جزئیات مهمی را ذکر می‌کند که هنگام خواندن از اهمیت زیادی برخوردار است: «به هر حال سعدی روان‌ترین غزل را سروده و زبانش به روانی نثر است. این‌قدر اشعارش زیبا و خواندن آن راحت است که همه کس متوجه می‌شوند. خیلی خواننده مشکل ندارد که مثل شعر حافظ چه کند و موسیقی کلام را چگونه انتخاب کند تا بتواند عمق شعر را بیان کند. سعدی شعرش ملموس‌تر است و هر کسی با هر سوادی شعر سعدی را خیلی خوب می‌فهمد و برای خواننده هم خیلی راحت‌تر است که آن را ارائه کند. منتها چه شعر سعدی باشد، چه حافظ و چه عطار، خواننده در وهله‌ی اول باید معنا را خوب متوجه شود و موسیقی بیان معنا را خوب بشناسد تا بتواند سیلاب‌ها و تأکیدهایی را که بر سیلاب‌ها می‌گذارد، به گونه‌ای انتخاب کند که کلمات معنای‌شان را به بهترین شکل به شنونده منتقل کنند.

اگر جای یک سیلاب را در بیان شعر عوض کند، کاملاً معنا و مفهوم شعر عوض می‌شود. وقتی کسی شعر را بشناسد و بتواند موسیقی شعر را بیان کند تا مفاهیم معنوی شعر به شنونده منتقل شود، چه سعدی، چه حافظ، چه مولانا و … خواندن‌شان ساده است. تجربه‌ی من به این‌گونه است که هر شاعری، موسیقی شعرش را خودش از اول روی شعرش گذاشته است و ما باید آن را کشف کنیم. وقتی کشف کردیم، خیلی خوب می‌توانیم آن را بیان کنیم. شعر سعدی برای آوازه‌خوانی که توانایی خواندن داشته باشد، خیلی روان و بهترین نوع غزل است. اما مولانا و به ویژه حافظ را هر آوازه‌خوانی نمی‌تواند بخواند.»

شجریان در مواقعی شعر سعدی را براساس موقعیت اجرا انتخاب می‌کرد. او در این باره می‌گفت که اگر بخواهم کنسرتی برگزار کنم؛ چون در کنسرت، شنونده دارم و حال و هوایش برای من خیلی مهم است، زمان اجرا مهم است، از نظر مسائل اجتماعی چه شعری را انتخاب می‌کنم که زبان حال مردم باشد. اگر شعر را به‌جا و به‌موقع انتخاب کنیم، می‌تواند خیلی موفق باشد.

با توجه به آنچه گفته‌اند و مستندی که در اجراها و آلبوم‌ها یافته شده، بیشتر انتخاب‌های شجریان از سعدی شامل غزل‌هایی است که مضمونشان عشق، انسانیت، عاطفه، رنج و لذت انسانی است. این نوع مضمون معمولاً حس انتقالی بیشتری در آواز دارد.

سعدی نسبت به برخی شاعران کلاسیکِ دیگر، مثلاً حافظ، زبانی دارد که برای مخاطب عموم خواناتر است. شجریان این وجه را مهم می‌داند، تا مخاطب بتواند شعر را بفهمد و ارتباط برقرار کند.

شعر سعدی در بسیاری از ابیات و غزل‌ها از وزن، قافیه و ساختار ادبی‌ای برخوردار است که با موسیقی دستگاهی و آوازِ کلاسیک ایرانی همخوانی دارد. شجریان این امتیاز را در نظر می‌گرفته است وقتی شعری را برای تصنیف یا آواز انتخاب می‌کند. مثلاً در کنسرت بزرگداشت سعدی، در مناسبت‌های ادبی یا فرهنگی، یا در پروژه‌هایی که مضمونِ آن‌ها مرتبط با زندگی و اندیشه سعدی است، شجریان شعر سعدی را به صورت ویژه انتخاب می‌کرد.

سبک اجرای شجریان بر شعرهای سعدی

شیوه اجرای شجریان در خواندن شعر سعدی نیز دارای ویژگی‌های خاصی است که باعث شده اجراهایش ماندگار شوند.شجریان بر موسیقی دستگاهی ایران و ردیف آوازی آن تکیه دارد؛ او با دانش عمیق موسیقایی، شعر را با دستگاهی انتخاب می‌کند که تأثیر احساسی آن را تقویت کند. این انتخاب دستگاه، تغییر مواضع آوازی، ملودی‌های درآمدی، اثرگذاری احساسات را بیشتر می‌کند.

شجریان به وزن شعر و تنظیم موسیقیِ همراه توجه زیادی دارد تا صدایش با موسیقی همراه در هماهنگی باشد و تأکیدهای طبیعی شعر محسوس باشند؛ تکرارِ مصراع‌ها، فاصله بین حروف و واژگان و جاهایی برای مکث که شعر به آن نیاز دارد.

یکی از خصوصیات شجریان قدرت بالا در رساندن احساسات است. او در لحظاتی که شعر مستلزم تأمل، درد، شوق، اندوه یا امید است، از لحن، تَحریر، ارتعاش صدا، سرعت و کندی اجرای صوت بهره می‌برد تا بر احساس مخاطب تأثیر بگذارد.

شجریان درباره فنون آواز هنگام خواندن اشعار چنین می‌گفت: «وقتی می‌خواهیم مفهوم یک غزل را به شنونده انتقال دهیم، باید خیلی دقت کنیم که شعر فدای تکنیک‌های آوازی و چهچهه و مسائل موسیقایی نشود و هر دو با هم بال پرواز باشند؛ یعنی موسیقی و شعر هر دو با هم، آدم را ببرد. دستوراتی دارد که باید رعایت کرد. تاکیدها باید به‌جا باشد، کشش‌ها حد و اندازه دارد. تحریر نباید جایی باشد که فضای شعر را تحت تاثیر قرار دهد. همیشه تحریر را می‌گذاریم برای بعد از زمانی که شعر تمام می‌شود؛ چون ملودی‌هایی هست که با شعر جفت و جور نمی‌شود و ما آن را با تحریر بیان می‌کنیم. شعر خودش ملودی دارد و ما را گرفتار می‌کند؛ تکنیک‌های آوازی هم هست که این‌ها را در بیانِ کلام نمی‌شود اجرا کرد؛ چون شعر فدا می‌شود.»

اگرچه فنی شجریان بسیار پیچیده و استادانه است، اما در اجرای شعر سعدی معمولاً از صرف ایراد فنی بیش از حد خودداری می‌کند تا زیان آن به فهم و ارتباط عاطفی نرسد. او به گونه‌ای اجرا می‌کند که شنونده عام هم بتواند شعر را دنبال کند و درک کند. این ویژگی با آن‌که به‌ظاهر ساده است، نیاز به مهارت خیلی زیاد دارد.

هماهنگی شعر و ملودی

ملودی و آهنگِ همراه شعرِ سعدی همیشه با حال و هوای شعر همخوان است. اگر شعر حس لطیف دارد، ملودی لطیف‌تر می‌شود، اگر فضای عرفانی یا تأمل دارد، سرعت اجرا کاهش، رنگ صوتی تغییر، فضا بازتر می‌شود، معمولاً آواز به‌صورت درآمدی یا متناسب با میزان شعر انتخاب می‌شود.

اجراهای شجریان باعث آشنایی بیشتر مردم با اشعار سعدی شده‌اند؛ بسیاری مخاطبان ممکن است شعر سعدی را از طریق آواز و ضبط‌های او شناخته باشند. کمک به حفظ و گسترش فرهنگ شعر فارسی، آوردن شعر کلاسیک به عرصه اجرا و رسانه، باعث شده است که این اشعار برای نسل‌های جدید هم زنده باقی بمانند.

بالانسِ بین هنر و فنی‌گری شجریان نشان داده است که می‌شود شعر کلاسیک با وزن و زبان فارسی دشوار را طوری اجرا کرد که هم هنری و زیبا باشد و هم مخاطب عام آن را بفهمد و لذت ببرد.

هرچند اجراهای شجریان مورد تحسین‌اند، چند نکته و چالش هم قابل ذکر است، برخی شعرهای سعدی به‌دلیل ساختار زبان‌شان یا آرایه‌های ادبی، برای اجرا در آواز دشواری‌هایی دارند، شجریان اشاره کرده که شعر حافظ در این زمینه سخت‌تر است.

نیاز به انتخاب دقیق دستگاه و ملودی مناسب برای حفظ معنا و تاثیر آن، اگر تنظیم موسیقی ضعیف باشد، ممکن است لطمه به اتصال عاطفی شعر با شنونده بخورد.

مخاطب امروز ممکن است با زبان کلاسیک دشوارتر ارتباط برقرار کند، هرچند شجریان اغلب شعرهایی را انتخاب می‌کند که زبان ساده‌تر و روان‌تر دارند.