سرویس استانهای خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مرجانه حسینزاده: خراسان، گهواره شعر و ادب فارسی، امروز در حالی روز بزرگداشت این میراث گرانبها را گرامی میدارد که بیش از هر زمان دیگری، جامعه نیازمند رجوع به این چشمه جوشانِ حکمت و زیبایی است. در روزگاری که هیاهوی دنیای مدرن، فرصت اندیشیدن و تعمق را از ما ربوده، شعر و ادب فارسی همچون فانوسی، راه روشناندیشی و تعالی را پیش رویمان میگشاید.
به مناسبت فرا رسیدن ۲۷ شهریور، روز گرامیداشتِ شعر و ادب فارسی با حامد مهراد، نویسنده، پژوهشگر و استاد زبان و ادبیات فارسی به گفتوگو نشستیم تا در خصوص اهمیت گرامیداشت این روز در شرایط کنونی، چرایی انتخاب این روز به عنوان روز شعر و ادب فارسی و نقش بیبدیل شعر و ادب فارسی در ارتقای فرهنگ جامعه به ویژه خراسان بیشتر بدانیم، استانی که خاستگاه شاعران و ادیبانی چون فردوسی، عطار، خیام، اسدی توسی، دقیقی توسی و بسیاری دیگر بوده و همواره در تاریخ ادبیات فارسی، جایگاهی ویژه داشته است. حامد مهراد در ابتدا با اشاره به انتخاب این روز به عنوان روز بزرگداشت شعر و ادب فارسی گفت: این پرسش، دوجنبه دارد اول، چرایی انتخاب این روز است و دوم، بررسی گزینههای جایگزین. به گمانِ پیشنهاددهندگان و موافقان این روز، استاد شهریار، شاعری است که در آثار خود، پیوندی عمیق میان سنت و مدرنیته ایجاد کرده و با تسلط بر قالبهای کلاسیک شعر فارسی و در عین حال، نگاهی تازه به مسائل معاصر، توانسته پلی میان گذشته و حال ادبیات ما بزند.
وی ادامه داد: افزون بر این، شهریار شاعری است که برای عامۀ مردم نیز شناختهشده و محبوب است. برای نمونه، شعر «آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا» یا منظومۀ «حیدر بابایه سلام» نمونههایی از ارتباط عمیق مردم با شعر اوست. به زعم ایشان، این انتخاب به دلیل همین محبوبیت عمومی، میتواند به ترویج شعر و ادب در میان اقشار مختلف جامعه کمک کند، اما آنها بیش و پیش از این، معتقدند که شهریار توانست مرزهای زبانی و قومی را درنوردد و به عنوان یک نماد وحدت فرهنگی در ایران و حتی کشورهای دیگر منطقه شناخته شود.
حامد مهراد اظهار کرد: اما این همۀ ماجرا نیست، با وجود دلایل ذکر شده، منتقدان معتقدند که انتخاب روزی دیگر و شاعری دیگر، علاوه بر داشتن همین ظرفیتها، میتوانست نمادینتر هم باشد. این گزینهها معمولاً بر اساس اهمیت تاریخی و جایگاه جهانی شاعران مطرح میشوند. چنانکه بسیاری از منتقدان بر این باورند که فردوسی، به دلیل نقش بیبدیلش در احیای زبان فارسی و خلق شاهنامه، پدر زبان و ادبیات فارسی است.
این نویسنده گفت: انتخاب روز بزرگداشت فردوسی یعنی ۲۵ اردیبهشت به عنوان روز شعر و ادب، میتوانست نمادی از ریشههای عمیق زبان فارسی باشد. همچنین، حافظ به دلیل جایگاه بینظیرش در ادبیات جهان، به عنوان یکی از ستونهای اصلی شعر فارسی شناخته میشود. انتخاب روز بزرگداشت او (۲۰ مهر) نیز میتوانست گزینهای قدرتمند باشد، زیرا حافظ، نماد اوج کمال شعر فارسی است.
وی با اشاره به نام شاعران دیگری که روز بزرگداشتشان میتوانست روزِ گرامیداشتِ شعر و ادب فارسی باشد، ادامه داد: روز بزرگداشت رودکی، به عنوان پدر شعر فارسی، یا روز بزرگداشت سعدی به عنوان استاد سخن، میتوانست گزینههایی محتمل و مناسب برای این نامگذاری باشد. اما در نهایت، بهنظر میرسد که انتخاب روز بزرگداشت استاد شهریار، به عنوان روز شعر و ادب فارسی، تصمیمی نمادین و مشخصاً سیاسی بوده است.
حامد مهراد بیان کرد: درحالی که گزینههایی مانند فردوسی یا حافظ میتوانستند به لحاظ تاریخی و جهانی وزینتر باشند. با همۀ اینها، حالا مهمتر از این نامگذاری، اقدامات عملی است که در این روز و در طول سال برای ترویج و ارتقای جایگاه شعر و ادب فارسی باید صورت بگیرد.
این نویسنده و پژوهشگر خراسانی با اشاره به اهمیت گرامیداشت روز بزرگداشت شعر و ادب پارسی گفت: چنین روزی در شرایط کنونی کشور، فراتر از یک رویداد یا مناسبت تقویمی ساده است. این روز، باید فرصتی برای بازنگری در هویت فرهنگی و ملی ما باشد. بنابراین از چند دیدگاه اهمیت دارد. اول و مهمتر از همه اینکه شعر فارسی، پیوندی ناگسستنی با گذشته و هویت ایرانیان دارد.
شعر و ادب فارسی به عنوان یک لنگرگاه فرهنگی است
نویسنده کتاب «۲۵ سال» بیان کرد: حالا که جامعۀ امروز ایران در معرض هجوم فرهنگی از سراسر جهان قرار گرفته، در چنین شرایطی، شعر و ادب فارسی، به عنوان یکی از ستونهای اصلی هویت ما، میتواند نقش یک لنگرگاه فرهنگی را ایفا کند. گرامیداشت این روز، به ما یادآوری میکند که ریشههای عمیقی در تاریخ و تمدن داریم. این امر به ویژه برای نسل جدید که در حال تجربۀ تغییرات سریع جهانی است، حیاتی به نظر میرسد.
لزوم بهره برداری از شعر و ادب فارسی برای ترویج ارزشهای انسانی و اجتماعی
وی افزود: از این گذشته، شعر فارسی همیشه ابزاری برای بیان درونیات و نقد اجتماعی بوده. ادبیات، به ویژه شعر، همیشه آینهای تمامنما از جامعۀ ایرانی بوده است. شاعران بزرگی مثل حافظ، سعدی و فردوسی، در آثار خود، مسائل اجتماعی، اخلاقی و سیاسی زمانۀ خود را به تصویر کشیدهاند. در شرایط کنونی، شعر و ادب فارسی میتواند بستری برای بیان دغدغههای اجتماعی، نقد وضعیت موجود و ترویج ارزشهایی مانند عدالت، آزادی و انسانیت باشد.
زبان، حافظۀ یک ملت است
حامد مهراد با بیان اینکه نقش شعر فارسی در ترویج زبان فارسی هم بسیار مهم است، تاکید کرد: زبان فارسی، با واژگان غنی و ساختار منعطف خود، ابزاری قدرتمند برای اندیشهورزی و ارتباط است. متأسفانه، در سالهای اخیر شاهد ورود بیرویۀ واژههای بیگانه و کاهش توجه به درستنویسی و فصاحت در زبان هستیم. روز شعر و ادب فارسی، فرصتی است تا بار دیگر بر اهمیت پاسداشت و تقویت زبان فارسی تأکید کنیم و آن را به عنوان یک میراث ارزشمند به نسلهای آینده منتقل کنیم. بزرگان گفتهاند و درست هم گفتهاند که زبان، حافظۀ یک ملت است و حفظ آن، حفظ هویت ملی است.
او که تجربه داوری در بسیاری از جشنوارهها و جوایز ادبی را دارد، اظهار کرد: به جز کارکرد زبانی، شعر فارسی، سرشار از مضامین اخلاقی و اجتماعی است که میتواند به رشد فکری و معنوی افراد کمک کند. از سرودههای رودکی تا مثنوی مولوی و از حماسه فردوسی تا اشعار نیمایی، همه در تلاش برای کشف معنای زندگی و ارتباط انسان با هستی هستند. در دنیای پرشتاب امروز، مطالعه و تأمل در این آثار میتواند آرامشبخش باشد و به افراد کمک کند تا با ابعاد عمیقتر وجودی خود و نیز بُعد اجتماعی خود آشنا شوند.
گرامیداشت روز شعر و ادب فارسی، یک ضرورت اجتماعی است
مهراد جامعه را نیازمند بازنگری در ارزشها و تقویت هویت ملی دانست، و ابراز کرد: همچنین جامعه نیازمند یافتن راهکارهایی برای مشکلات اجتماعی است، گرامیداشت روز شعر و ادب فارسی، نهتنها یک اقدام فرهنگی، بلکه یک ضرورت اجتماعی است. این روز، به ما یادآوری میکند که چگونه میتوانیم از قدرت کلمه برای ساختن فردایی بهتر استفاده کنیم.
او در تشریح این موضوع که این روز چقدر توانسته به اهداف خود در جهت ترویج و ارتقای جایگاه شعر و ادب فارسی دست یابد، گفت: در ابتدا ما باید نگاهی واقعبینانه به عملکرد روز شعر و ادب فارسی داشته باشیم. در حالی که این روز در اهدافی مانند یادآوری و تجلیل از میراث ادبی ما نسبتاً موفق بوده (البته بخشی از این موفقیت مرهون شبکههای اجتماعی و پویشها و کوششهای مردمی است) اما در زمینههایی مانند ارتقای جایگاه واقعی شعر و ادب در جامعه امروز، هنوز با چالشهای جدی روبهروست.
این مدرس زبان و ادبیات فارسی گفت: برای نمونه، بهویژه در سالهای اخیر، در این روز، شاهد افزایش پوشش رسانهای و برگزاری برنامههای متعدد در رسانهها، خبرگزاریها و شبکههای اجتماعی هستیم. از دیگرسو، در شهرهای مختلف، مراسم بزرگداشت، شبهای شعر، و نشستهای ادبی برگزار میشود، که این رویدادها فرصتی برای گردهمایی شاعران، منتقدان، و علاقهمندان به ادبیات فراهم میآورد. اما و با همۀ اینها، یکی از بزرگترین انتقادات این است که ترویج شعر و ادب فارسی نباید به یک روز در سال محدود شود.
نویسنده کتاب «دانش و رامش؛ شاهبیتها و شاهکارهای شاهنامه» با اشاره به لزوم ارتقاء واقعی این جایگاه گفت: ما نیازمند یک جریان دائمی و مستمر برای بزرگداشت این روز در طول سال هستیم. با وجود اهمیت بیبدیل ادبیات در غنای فکری و زبانی، متأسفانه جایگاه آن در نظام آموزشی ما به تدریج کمرنگ شده است مهمتر آنکه دروس ادبیات، اغلب به صورت خشک و غیرجذاب تدریس میشوند که این امر باعث دلزدگی دانشآموزان و دانشجویان است.
شعر و ادبیات معاصر نتوانسته با دغدغههای نسل جوان ارتباط نزدیک شود
این نویسنده و پژوهشگر ادبی گفت: این واقعیت را نباید نادیده گرفت که شعر و ادبیات معاصر، کمتر توانسته است با دغدغههای روزمرۀ مردم، به ویژه نسل جوان، ارتباط برقرار کند. بسیاری از آثار جدید، یا درگیر مضامین تکراری هستند یا از زبان و فرمی استفاده میکنند که برای عموم قابل فهم نیست. حالا در کنار اینها، عامل مهم و تأثیرگذار اقتصاد را هم در نظر بگیرید. حمایت مالی و اقتصادی از شاعران و نویسندگان، به ویژه جوانان، هنوز کافی نیست.
وی ادامه داد: این مهم میتواند مانعی برای تولید آثار ارزشمند و خلاقانه باشد. پس در مجموع میتوان گفت که روز شعر و ادب فارسی، بیشتر یک رویداد نمادین است تا یک موتور محرک برای تغییر. برای دستیابی به اهداف واقعی، باید فراتر از برگزاری مراسم سالانه عمل کرد و با ایجاد یک نهضت فرهنگی، جایگاه شعر و ادب را در متن زندگی مردم قرار داد.
فاصله گرفتن نسل جوان از شعر و ادبیات
حامد مهراد با اشاره به مهمترین چالشها و فرصتهایی که شعر و ادب فارسی در دوران معاصر با آن مواجه است، گفت: این هم یک موضوع چندوجهی است که از یکسو به تغییرات فرهنگی و اجتماعی جامعه و از سوی دیگر به تحولات تکنولوژیک مربوط میشود. با این حال، میتوان گفت یکی از بزرگترین چالشها، فاصله گرفتن نسل جوان از شعر و ادبیات است. سرگرمیهای متنوع دیجیتالی، شبکههای اجتماعی و سبک زندگی پرشتاب امروزی، فرصت مطالعۀ عمیق و تأمل در آثار ادبی را کاهش داده است.
وی افزود: این در حالی است که زبان فارسی در معرض هجوم واژههای بیگانه و سادهسازی افراطی هم قرار گرفته. این امر نهتنها به غنای زبانی آسیب میرساند، بلکه توانایی شاعران و نویسندگان را در خلق آثار عمیق و ماندگار تحت تأثیر قرار داده است. البته باید این را هم گفت که در برخی موارد، محدودیتهای محتوایی و سانسور، آزادی بیان را از شاعران و نویسندگان سلب میکند.
مهراد با بیان اینکه این امر میتواند منجر به خودسانسوری و کاهش جسارت در پرداختن به مسائل مهم اجتماعی و سیاسی شود، بیان کرد: ولی از سویی، خوشبختانه فضای مجازی و شبکههای اجتماعی، فرصت بینظیری برای انتشار و معرفی آثار ادبی فراهم کردهاند. شاعران و نویسندگان جوان میتوانند بدون واسطۀ ناشران، آثار خود را با مخاطبان به اشتراک بگذارند.
ادبیات فارسی در یک نقطۀ عطف تاریخی قرار دارد
وی با اشاره به اهمیت ترجمه گفت: ترجمه آثار شاعران و نویسندگان برجسته جهان به فارسی، و بالعکس، فرصتی برای تبادل فرهنگی و غنیسازی ادبیات فراهم میکند. این امر به ویژه برای شاعران جوان، میتواند الهامبخش باشد. امروز، ادبیات فارسی، در یک نقطۀ عطف تاریخی قرار دارد. چالشها جدی هستند، اما فرصتهای پیشرو نیز بینظیرند. بهنظرم آیندۀ ادبیات فارسی به این بستگی دارد که چگونه بتوانیم از این فرصتها برای غلبه بر چالشها استفاده کنیم.
خطه خراسان باید تبدیل به قطب ادبی در سطح ملی و بینالمللی شود
حامد مهراد در بخش دیگری از این گفتوگو گفت: خطه خراسان با تاریخ غنی و میراث فرهنگی خود، میتواند به عنوان یک قطب ادبی در سطح ملی و بینالمللی عمل کند، چنانکه پیش از این نیز چنین بوده. در طول تاریخ، خراسان خاستگاه شاعران و نویسندگان بزرگی بوده است و همین میراث عظیم، میتواند الهامبخش شاعران و نویسندگان جوان باشد و بلکه به عنوان یک جاذبۀ گردشگری فرهنگی، علاقهمندان به ادبیات را از سراسر جهان جذب کند.
وی با اشاره به وجود مراکز فرهنگی زیاد در خراسان ابراز کرد: مکانهایی مانند آرامگاههای فردوسی، عطار و خیام، و همچنین گنجینههای ارزشمندی از نسخ خطی در کتابخانهها، فرصتی بینظیر برای پژوهش و مطالعه و گردشگری فرهنگیست. با برنامهریزی مناسب، میتوان تورهای گردشگری ادبی راهاندازی کرد که شامل بازدید از آرامگاهها، موزهها و مکانهای مرتبط با بزرگان ادبیات است.
میتوان خراسان را به عنوان یک مرکز گفتوگوی ادبی بینالمللی مطرح کرد
این نویسنده و پژوهشگر ادامه داد: این امر نهتنها به معرفی ادبیات فارسی به مخاطبان خارجی نیز کمک میکند، بلکه با حضور شاعران فارسیزبان از کشورهای مختلف، میتوان خراسان را به عنوان یک مرکز گفتوگوی ادبی بینالمللی مطرح کرد.
وی تاکید کرد: ظرفیتها آنقدری هستند که با بهرهگیری از آنها، خراسان میتواند فراتر از یک نماد تاریخی، به یک مرکز پویای ادبی تبدیل شود که در آن، ادبیات نهتنها در موزه و کتابخانه، بلکه در متن زندگی روزمرۀ مردم جریان دارد. اما و البته که این کار نیازمند یک برنامهریزی منسجم و همکاری نهادهای دولتی و حکومتی و مردمی است و این امیدیست که دل بستن به آن در شرایط کنونی دشوار است.
نظر شما