سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشر دانشگاهی بهعنوان یکی از ارکان اصلی تولید و انتقال دانش در کشور، در سالهای اخیر با چالشهای متعددی مواجه شده است. اگر روزگاری کتاب دانشگاهی، نهتنها منبع اصلی یادگیری بلکه ابزار ارتقای جایگاه علمی دانشگاهها بود، امروزه به تدریج از کلاسهای درس کنار گذاشته میشود. در بسیاری از دانشکدهها، دانشجویان به جای مراجعه به کتابهای مرجع، با جزوههایی سر و کار دارند که اغلب حاصل خلاصهنویسی استاد یا دانشجویان پیشین است. این روند نهتنها دایره یادگیری را محدود میکند؛ بلکه روح پژوهش و پرسشگری را از فضای علمی میگیرد.
در کنار این افول فرهنگی، مسائل اقتصادی نیز فشار بیسابقهای بر ناشران دانشگاهی وارد کرده است. گرانی کاغذ، افزایش هزینههای چاپ و توزیع، و کاهش توان خرید دانشجویان موجب شده کتاب دانشگاهی از یک کالای ضروری به یک کالای غیرضرور تبدیل شود.
آمارها نیز این وضعیت را تأیید میکند؛ کاهش عناوین منتشرشده و افت شدید شمارگان کتابهای دانشگاهی نشان میدهد، بازار این حوزه رو به کوچکتر شدن است. این روند در درازمدت به معنای کاهش سرمایهگذاری در تولید منابع علمی جدید و در نتیجه افت کیفیت آموزش خواهد بود.
چالش دیگر، نبود قانون کپیرایت و نظارت بر انتشار غیرقانونی کتابها است. کپی غیرمجاز و انتشار رایگان فایلهای کتاب در فضای مجازی، هزینههای ناشران را بیاثر و سرمایهگذاری در این حوزه را پُرریسک کرده است. بسیاری از ناشران میگویند تا زمانی که حمایت قانونی مؤثر وجود نداشته باشد، تولید کتاب دانشگاهی با کیفیت، توجیه اقتصادی ندارد.
مجموعه این عوامل دست به دست هم داده است، تا نشر دانشگاهی به نقطه حساسی برسد؛ نقطهای که تصمیمهای امروز مسئولان میتواند مسیر آینده آن را تغییر دهد. اگر وزارتخانههای علوم، تحقیقات و فناوری همچنین بهداشت برای بازگرداندن کتاب به محور آموزش برنامهریزی نکنند، نسلی از فارغالتحصیلان خواهیم داشت که تجربه عمیق مطالعه و پژوهش را از دست دادهاند. از همین رو، ضرورت دارد با نگاه ملی و برنامهریزی جامع، اقتصاد نشر تقویت شود، کپیرایت به رسمیت شناخته شود و فرهنگ کتابخوانی از دوران مدرسه تا دانشگاه احیا شود. تنها در این صورت است که میتوان امیدوار بود کتاب دانشگاهی بار دیگر جایگاه واقعی خود را در نظام آموزش عالی پیدا کند.
بحران کپیرایت؛ چالش اول نشر دانشگاهی
سیدامین امامیزاده، مدیر انتشارات رویانپژوه، یکی از مهمترین مشکلات نشر دانشگاهی را نبود قانون کپیرایت میداند. او در گفتوگو با ایبنا میگوید: «اگر دانشگاهها و استادان ملزم به رعایت حقوق ناشران شوند و قوانینی در کشور وضع شود، بخش بزرگی از مشکلات حل خواهد شد.» به باور او، رعایت حقوق مؤلف و ناشر میتواند اعتماد ناشران را برای سرمایهگذاری در تولید کتاب افزایش دهد و کیفیت منابع علمی را بالا ببرد.
امامیزاده توضیح میدهد که فرایند تأیید کتابها در شورای پژوهشی دانشگاه انجام میشود، اما تعدد عناوین منتشرشده درباره یک موضوع، دانشجویان را دچار سردرگمی کرده است. او معتقد است نبود نظام یکپارچه انتخاب منابع درسی باعث شده است که دانشجو بین چند کتاب مشابه سرگردان شود و انگیزه مطالعه را از دست بدهد.
بار سنگین بخش خصوصی
امامیزاده نقش بخش خصوصی را در تأمین منابع علمی پُررنگتر از گذشته میداند: «طی ۱۰ سال اخیر ناشران دولتی کمرنگ شدهاند و این بخش خصوصی است که بار تولید منابع علمی را به دوش میکشد.» او معتقد است، حمایتهای دولتی باید به سمت تقویت این ناشران برود تا بتوانند با هزینههای سنگین چاپ و توزیع مقابله کنند.
اما این ناشر اقتصاد را تنها مسئله نمیداند. مسئلهای که به گفته او بیش از هر چیز، نشر دانشگاهی را تهدید میکند، «جزوهمحوری» است؛ پدیدهای که در بسیاری از کلاسها جای کتاب را گرفته است. او میگوید: «حتی خود استادان هم کتاب را به دانشجو توصیه نمیکنند و ترجیح میدهند جزوه بنویسند تا کلاسها سریعتر پیش برود.»
جزوهمحوری؛ آموزش بیکتاب
به باور این ناشر، جزوهنویسی باید نقش تکمیلی داشته باشد نه جایگزین کتاب. او هشدار میدهد: «وضعیت بهگونهای شده که جزوهنویسی اولویت دانشگاهها شده و کتاب در حاشیه قرار گرفته است.» وی معتقد است وزارتخانههای مرتبط باید استادان را موظف کنند کتاب را بهعنوان منبع اصلی معرفی کنند و اگر لازم بود بخشهایی از کتاب حذف شود، نه اینکه کتاب به کلی کنار گذاشته شود.
امامیزاده این تغییر فرهنگی را خطری جدی برای آینده آموزش عالی میداند و میگوید: «دانشجویی که با جزوه فارغالتحصیل میشود، تجربه عمیق مطالعه کتاب و پژوهش را از دست میدهد و این موضوع کیفیت آموزش و پژوهش را پایین میآورد.»
اقتصاد نشر در تنگنا
گرانی کاغذ، هزینه چاپ و پخش کتاب نیز فشار مضاعفی بر ناشران وارد کرده است. امامیزاده میگوید: «تمام این هزینهها روزبهروز بیشتر میشود و ناشر مجبور است قیمت کتاب را افزایش دهد.» این افزایش قیمتها باعث شده کتاب دانشگاهی بهتدریج به کالایی لوکس تبدیل شود و دسترسی دانشجویان به منابع علمی سختتر شود.
او از دیدار اخیر خود با معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت خبر میدهد و ابراز امیدواری میکند نشستهایی با موضوع کتاب و دانشگاه برگزار شود تا هماهنگی میان وزارتخانهها، استادان و دانشجویان بیشتر شود.
آمار نگرانکننده؛ کتاب دانشگاهی در حال عقبنشینی
مرتضی زینعلی، مدیر انتشارات جامعهنگر، با استناد به آمار خانه کتاب و ادبیات ایران میگوید: «تعداد عنوان کتابهای دانشگاهی در ششماهه نخست امسال حدود ۸ درصد کاهش یافته، شمارگان ۳۰ درصد پایین آمده و قیمتها ۶۰ درصد افزایش داشته است.» او این وضعیت را نتیجه طبیعی شرایط اقتصادی میداند اما هشدار میدهد که ادامه این روند باعث کاهش دسترسی دانشجویان به منابع علمی خواهد شد.
کپی غیرقانونی؛ معضلی ملی
بزرگترین چالش از نگاه زینعلی، کپی غیرقانونی کتابها و انتشار فایلهای رایگان در فضای مجازی است. او میگوید: «هیچ نظارتی در این حوزه وجود ندارد و اگر این مسئله جدی گرفته نشود، در آینده به بحران و وابستگی مطلق به منابع خارجی میرسیم.» او بر این باور است که فرهنگسازی بهتنهایی کافی نیست و دولت باید با استفاده از رسانهها، ابزارهای قانونی و مشارکت وزارتخانههای علوم و بهداشت اقدام جدی انجام دهد.
زینعلی میگوید ناشران تاکنون بار این حوزه را به دوش کشیدهاند اما ادامه این شرایط ممکن است بسیاری از آنها را از بازار خارج کند. او پیشنهاد میدهد کارگروه ویژهای با محوریت وزارت فرهنگ و ارشاد تشکیل شود و نشستهای مشترک با حضور ناشران و نهادهای مرتبط برگزار شود تا برنامهریزی جامع و راهکارهای عملی تدوین شود.
تجربههای فردی و محدود ناشران
به گفته زینعلی، انتشارات جامعهنگر، تاکنون اقداماتی نظیر درج قوانین کپیرایت در شناسنامه کتابها، تولید محتوای آموزشی و اطلاعرسانی در فضای مجازی و حتی پیگیریهای حقوقی را انجام داده است، اما این اقدامات فردی در برابر موج گسترده تخلفات اثر چندانی ندارد. او تأکید میکند که هزینههای مالی و زمانی پیگیری قضایی بسیار زیاد و انگیزه ناشران برای شکایت حقوقی قوی نیست.
گفتوگو با این دو ناشر نشان میدهد که نشر دانشگاهی در وضعیتی چندلایه گرفتار شده است؛ از یک سو گرانی کاغذ و کاهش شمارگان کتابها فشار اقتصادی بر ناشران وارد میکند و از سوی دیگر، نبود قانون کپیرایت و فرهنگ جزوهمحوری، انگیزه استادان و دانشجویان برای استفاده از کتاب را کاهش داده است. فعالان این حوزه خواستار ورود جدی دولت، تدوین قوانین الزامآور، حمایت مالی از ناشران و برنامهریزی فرهنگی برای بازگشت کتاب به محور آموزش هستند.
اگر این اقدامات محقق نشود، آینده آموزش عالی کشور با خطر جدی مواجه خواهد شد؛ همانطور که امامیزاده هشدار میدهد، «نظام آموزشی به سمتی میرود که دانشجو با جزوه فارغالتحصیل میشود نه با کتاب و پژوهش.» راه نجات نشر دانشگاهی، اراده جمعی و همکاری همه نهادهای مسئول است تا کتاب دوباره به جایگاه اصلی خود در دانشگاه بازگردد.
نظر شما