به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ واقعهایست که به قول محمد قائد «ایران را همچنان تکان میدهد». گرچه در سالهای اخیر تحلیلهایی هم در نقد محمد مصدق و نوع مواجهه با این کودتا منتشر شده و نقل قولی هم که از قائد آمد از مقالهایست که او در نقد مصدق و روایتهای رایج از کودتا نوشته است، اما مواجهه با کودتای ۲۸ مرداد بهعنوان یک زخم و تروما و واقعهای که جامعه روشنفکری ایران را مدتها به سرخوردگی و یأس کشاند، همچنان دست بالا را دارد و عمدتاً همین روایت از کودتا هم هست که به اَشکال مختلف وارد ادبیات دهههای ۳۰ و ۴۰ ایران شده و بهنحوی بر اشعار و داستانهای آن دوره تأثیر گذاشته است، بهگونهای که آثاری هم که محتوای آشکارشان ربطی به کودتا نداشتهاند اما در سالهای پس از کودتا خلق شدهاند، براساس کودتا و وضعیت پساکودتا و بهمثابه تمثیل و کنایهای از کودتا و دوران پس از آن تفسیر شدهاند.
در ادامه به تعدادی از آثار ادبی خواهیم پرداخت که یا درباره کودتا هستند، یا تفسیرهایی آنها را به کودتا ربط داده است.
«زمستان» مهدی اخوان ثالث
احتمالاً تعبیر برف و سرما برای خفقان سیاسی، اولین بار با شعر «زمستان» مهدی اخوان ثالث بود که وارد ادبیات سیاسی ایران شد. روزگار پساکودتا روزگار تمثیلسازی و سخن در پرده گفتن بود و بازار ادبیاتی که در آن همه چیز تعبیر سیاسی میشد در آن دوره حسابی داغ شده بود. در این زمینه بیشک فضل تقدم با اخوان و شعر «زمستان» اوست؛ شعری که آن را نماد فضای منجمد و افسرده جامعه ایران در سالهای پس از کودتا میدانند و برف و سرما را در آن به خفقان سیاسی و انزوا و سرخوردگی روشنفکران تفسیر میکنند.
اخوان در شعر «زمستان» از محیط سرمازدهای میگوید که در آن هیچکس با هیچکس سخن نمیگوید و صدایی هم اگر هست «صحبت سرما و دندان است».
البته که میشود از «زمستان»، مثل هر شعر قدرتمند و ماندگار دیگری، انواع تفسیرهای غیرسیاسی را هم ارائه داد اما تفسیر سیاسی - اجتماعی از این شعر، همچنان دست بالا را دارد.
گفتنیست که اخوان شعری دیگر هم دارد که آن را به زبان رمز به مصدق تقدیم کرده است؛ شعری با مطلع «دیدی دلا که یار نیامد / گَرد آمد و سوار نیامد» که شاعر، آن را به پیرمحمد احمدآبادی تقدیم کرده که منظور از این نام، همان محمد مصدق است که در احمدآباد تبعید بوده است.
«دو برادر» غلامحسین ساعدی
«ذخیره برای روزهای آینده. مردادماه سی و دو». این تنها عبارتیست که داستان درخشان «دو برادر» غلامحسین ساعدی را آشکارا به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ربط میدهد. این را برادر بزرگترِ داستان روی مقوایی نوشته و در چمدانی که پر از تخمه است گذاشته است. «دو برادر» داستانی کوتاه درباره دو برادر است که یکیشان، برادر کوچکتر، کار میکند و دغدغهای جز امور روزانهی معمول ندارد و دیگری بهاجبار، گویا به دلایل سیاسی، بیکار است چون هیچکس حق ندارد او را استخدام کند. برادر بزرگتر یا در خانه تخمه میشکند و رمان میخواند، یا بیهدف در کوچه و خیابان پرسه میزند. بین دو برادر شکراب است و مدام به هم میپرند و برادر کوچک برادر بزرگ را تحقیر میکند.
ساعدی با «ذخیره برای روزهای آینده. مردادماه سی و دو» کد میدهد که بیکاری برادر بزرگ به کودتا و بگیر و ببندهای بعد از آن ربط دارد.
«دو برادر» را هم، مثل «زمستان» اخوان، میتوان به اشکال مختلف تفسیر کرد. یکی از این تفسیرها تفسیر سیاسی – اجتماعی است که داستان ساعدی را به فضای سرد و افسرده بعد از کودتا ربط میدهد؛ فضایی که در آن روشنفکران با احساس شکست و سرخوردگی روزگار میگذرانند و در انزوا به سر میبرند و سر در لاک خود دارند و جامعه آنها را، به حکم سیستم حاکم، طرد کرده است.
«سنگر و قمقمههای خالی» بهرام صادقی
در داستانهای کتاب «سنگر و قمقمههای خالی» بهرام صادقی اگرچه حرف آشکاری از کودتای ۲۸ مرداد نیست اما صادقی در این کتاب در ترسیم پوچی زندگی طبقه متوسط شهرنشین، از جمله قشر روشنفکر، کم نمیگذارد و با کمدی سیاه و بیرحمانهاش داستان آدمهایی مجنون را مینویسد که سرخوردگی و افسردگی پساکودتاییشان به سرگیجه و دور باطل و روزمرهگی و بلاتکلیفی و سخنان هذیانی انجامیده است. قصههای صادقی پر از آرمانخواهان آرمانباختهی آشفته و سرگردان است که به بنگ و افیون و… پناه بردهاند و صبح تا شب هذیان میگویند و حرفهای گُندهگُنده میزنند و رویا میبافند و همگی، هر یک بهنحوی، نشان از شکست و سرخوردگی پس از کودتا دارند و بار این شکست و سرخوردگی را به دوش میکشند.
«داستان یک شهر» احمد محمود
اگر در ادبیات پیش از انقلاب نمیشد به وضوح از کودتا و پساکودتا سخن گفت و نویسندگان و شاعران، اغلب به زبان رمز و تمثیل از این واقعه و تأثیرات آن میگفتند، بعد از انقلاب کمکم باب اشاره مستقیم به کودتای ۲۸ مرداد و بگیر و ببند بعد از آن باز شد. احمد محمود یکی از اولین نویسندگانی است که به وضوح به پساکودتا پرداخته است. خالد، شخصیت اصلی این رمان، کسیست که به خاطر عضویت در سازمان نظامی حزب توده، بعد از کودتا و در جریان سرکوب این حزب، زندانی و سپس به بندر لنگه تبعید شده است. او در دوران تبعید، مدام خاطرات زندان و افسرانی را به یاد میآورد که بعد از ۲۸ مرداد ۳۲ اعدام شدهاند.
«داستان یک شهر» روایت یأس و افسردگی پس از کودتاست؛ روایت مبارزان سیاسیای که بعد از ۲۸ مرداد زندانی و اعدام و تبعید شدند. این رمان، داستان مقاومت هم هست. در «داستان یک شهر» با آدمهایی مواجهیم که در اوج پوچی و افسردگی و در حالی که از فرط دلمردگی به افیون پناه بردهاند خاطرات مقاومت کسانی را به یاد میآورند که چنانکه در رمان روایت شده، تا دم مرگ پای آرمان خود ایستادند.
«درد سیاوش» اسماعیل فصیح
اسماعیل فصیح را بیشتر با رمانهای «زمستان ۶۲» و «ثریا در اغما» میشناسند. فصیح، این نویسندۀ کاربلد در ایجاد کشش و تعلیق در داستان، رمان «درد سیاوش» را با نگاهی به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و گرهزدن ماجرای اصلی رمان به این کودتا نوشته است.
«درد سیاوش» رمانی نوشتهشده بهشیوه رمانهای پلیسی – معمایی است که در آن جلال آریان، شخصیت مشهور و دوستداشتنی تکرارشونده در چند رمان فصیح، در نقش جستوجوگری که کارآگاهوار میخواهد گره از معمای داستان بگشاید حضور دارد و حین کاوش و پرسوجو برای گرهگشایی از معمای مربوط به مردی به نام سیاوش، به کودتای ۲۸ مرداد میرسد.
«تهران شهر بی آسمان» امیرحسن چهلتن
نمیتوان از کودتای ۲۸ مرداد سخن گفت و سراغ لاتها و لمپنهایی که پشت کودتا ایستادند و آب به آسیاب آن ریختند نرفت؛ خصوصاً سرکرده همهشان، شعبان جعفری، که نامش با کودتا گره خورده است. البته راجع به میزان نقشآفرینی شعبان جعفری در کودتای ۲۸ مرداد حرف و حدیث بسیار است. خود او مدعی بود که روز ۲۸ مرداد تا حوالی ظهر در زندان شهربانی بوده و نقشی در کودتا نداشته است. اما میزان مداخلۀ شعبان جعفری و لاتها و لمپنها در کودتای ۲۸ را به تاریخپژوهان واگذار کنیم و ببینیم ادبیات، ماجرا را چطور دیده است. برجستهترین جلوه شعبان جعفریِ کودتاچی را، البته در رَختِ مبدل یک شخصیت داستانی و خیالی به نام کرامت، در رمان «تهران شهر بی آسمان» امیرحسن چهلتن میبینیم؛ رمانی که شخصیت اصلی آن یک لمپن است که با پیوستن به دار و دسته شعبان و شرکت در کودتا به نان و نوایی در دستگاه حکومت پهلوی میرسد و بر خر مراد سوار میشود. کرامتِ «تهران شهر بیآسمان» البته طابقالنعلبالنعل مثل شعبان نیست؛ جزو نوچههای شعبان است و سایه و بازتابی از او.
«تاقچههای پر از دندان» بیژن نجدی
داستان کوتاه «تاقچههای پر از دندان» از مجموعه «دوباره از همان خیابانها» ی بیژن نجدی ماجرای دندانسازیست که نزدیک خانۀ زنی زندگی میکند که در داستان از او به نام مادام یاد میشود و شوهر این زن، آندره، در صبح ۲۸ مرداد بهدست طرفداران کودتا «روی پلههای ساختمان پست و تلگراف رشت قیمهقیمه شده» و مادام بعد از این فاجعه حیاط خانهاش را بهدست علفهای هرز داده و هرگز، جز آخرین یکشنبۀ هرسال که میرود «تا روی اسم آندره آب بریزد» به لبهایش ماتیک نمیزند. خانۀ مادام، بهعنوان مکانی که بعد از کودتا به تسخیر علفهای هرز درآمده و صاحبش در آن کنج عزلت اختیار کرده، جایگاهی نمادین در داستان «تاقچههای پر از دندان» دارد و القاگر دلمردگی و یأس و خفقان پس از کودتاست.
«پاییز ۳۲» و «سحرگاه بیستوهشتم» رضا جولایی
رضا جولایی متخصص نوشتن داستانهای تاریخی درباره عصر قاجار و مشروطه و پهلوی اول و دوم است. او در آثارش آدمهای گمنام و معمولی و حاشیهای را در پسزمینه رویدادهای تاریخ معاصر ایران قرار میدهد و ضمناً شخصیتهای تاریخی واقعی را هم به شخصیتهای داستانی بدل میکند.
جولایی در دو داستان کوتاه «پاییز ۳۲» و «سحرگاه بیستوهشتم» از کتاب پاییز ۳۲» سراغ کودتای ۲۸ مرداد رفته و وقایع آن را دستمایه قصهپردازی قرار داده است.
«دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد» شهرام رحیمیان
از دیگر آثار داستانی که حول کودتای ۲۸ مرداد ساخته و پرداخته شدهاند یکی هم رمان «دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد» شهرام رحیمیان است؛ این رمان درباره شخصیتی خیالی است که در کابینه مصدق و از وفاداران سرسخت او بوده و همچنین سخت عاشق زنش. دکتر نون در زندان به خاطر زنش به مصدق خیانت کرده و این خیانت چون کابوسی زندگی او را سیاه کرده و به جنونش کشانده است.
رمان «دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد» حکایت مردیست که کودتا او را دوشقه کرده است؛ مردی که میان دو عشق گیر کرده و اینطور مینماید که یکی از این عشقها را قربانی دیگری کرده اما با این اتفاق، زندگی دیگر روی خوش به او نشان نداده و عشق اولش هم در سایه این خیانت قرار گرفته است. این رمان از پرپر شدن عشق بهدست کودتا سخن میگوید.
«عشق در عصر کودتا» از مرجان کمالی
حالا که صحبت از عشق و کودتا شد بد نیست از رمان «عشق در عصر کودتا» نوشتۀ مرجان کمالی، نویسنده ایرانیتبار ساکن امریکا، هم یادی کنیم که روایتگر عشقی ناکام میان دختری به نام رویا و پسری به نام بهمن است؛ عشقی که پایانش با روز کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ رقم میخورد و اینگونه، شکست سیاسی و شکست عشقی دو روی یک سکه میشوند.
مرجان کمالی رمان «عشق در عصر کودتا» را به زبان انگلیسی نوشته و جلیل جعفری آن را به فارسی ترجمه کرده است.
نظر شما