سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – نیلوفر شهسواریان: معمولاً با فرا رسیدن روز خبرنگار، خبرنگاران فعال برای مخاطب بزرگسال در حوزههای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و … به ذهنها خطور میکند. اما آیا خبرنگاران رسانههای کودک و نوجوان هم به همین اندازه مورد توجه قرار میگیرند و فضای کافی برای فعالیت، دیده شدن و مجالی برای اطلاعرسانی رویدادها و خبرهای مربوط به گروه سنی کودک و نوجوان را در این روزها به اندازه گذشته دارند؟ در شرایطی که انتشار مجلات و نشریات ممکن است به دلیل گرانی کاغذ دوام نیابند و یا به دلیل رعایت استانداردهای لازم برای ارتباط برقرار کردن با کودک و نوجوان امروز مورد استقبال قرار نگیرند، خبرنگاران این حوزه نیز با بیثباتی و عدم فضایی برای کار روبهرو هستند. رسانههای مربوط به این گروه سنی، آنقدر کمرنگ شده که باید برای پیدا کردن نشریات مربوط به آنها، علاوه بر جستجو در اینترنت، باید از صاحبنظران سراغ چنین نشریاتی را گرفت.
بهمناسبت روز خبرنگار در این گزارش ابتدا به ۵ نشریه معروف و پرمخاطب کودک و نوجوان که انتشارشان متوقف شده و معدود نشریاتی که همچنان برای این گروه سنی منتشر میشوند پرداختهایم. سپس با دو روزنامهنگار و سردبیر باسابقهی مطبوعات کودک و نوجوان گفتوگو کردهایم.
۵ نشریه کودک و نوجوان با مجموع سنی ۹۰ سال که خاموش شدند
سروش کودکان و سروش نوجوان
ماهنامه «سروش نوجوان» از جمله نشریاتی بود که چند بار متوقف و مجدداً منتشر شد اما در نهایت در دنیای مطبوعات ایران دوام پیدا نکرد. ابتدا از فروردین ۱۳۶۷ تا اسفند ۱۳۸۵ به طور منظم چاپ شد و به مدت ۱۰ سال انتشار آن متوقف شد. سپس انتشارش از اردیبهشت تا مهر ۱۳۹۶ از سر گرفته شد و تیر ۱۳۹۷ یک تکشماره به عنوان آخرین شماره از این نشریه ۱۸ ساله به دست مخاطبان آن رسید.
ماهنامه سروش کودکان نیز از سال ۱۳۶۸ منتشر شد و انتشارش تا سال ۱۴۰۲ ادامه داشت که در این سالهای پایانی به صورت پراکنده به دست خوانندگان میرسید. انتشار این نشریه در حال حاضر متوقف شده است. سروش کودکان از نشریاتی است که بیش از ۳۱ سال در دنیای کودکان ایرانی حضور داشته است.
دوچرخه - سهچرخه
انتشار هفتهنامه «دوچرخه» برای نوجوانان از ۱۵ دی ۱۳۷۹ آغاز شد و در اردیبهشت سال ۱۴۰۱ پس از ۲۲ سال انتشار از سوی موسسه «همشهری» متوقف شد. این نشریه ابتدا هفتهای دوبار، سپس به صورت هفتگی در روزهای پنجشنبه منتشر میشد و حتی در سالهای آخر به انتشار نسخه الکترونیک هم رسید. اما مسئولان وقت در نهایت تصمیم به توقف انتشار این هفتهنامهی پرسابقه گرفتند. هرچند مجدداً با شکل و شمایلی که شباهتی با گذشته نداشت در سال ۱۴۰۳ چند شماره از آن را منتشر کردند اما ادامه پیدا نکرد.
نشریه ۱۶ سالهی «سهچرخه» مخصوص کودکان نیز به همراه «دوچرخه» منتشر میشد که بسیار زودتر از توقف «دوچرخه»، از آبان سال ۱۳۹۷ دیگر به دکههای روزنامهفروشی نیامد.
نشریه آفتابگردان
روزنامهٔ «آفتابگردان» بهعنوان اولین روزنامه تخصصی مختص کودکان و نوجوانان در ایران حدوداً به مدت سه سال به همراه روزنامه «همشهری» (روزنامه صبح تهران) از ۱۸ تیر ۱۳۷۳ تا ۲۹ آبان ۱۳۷۶ منتشر میشد. این روزنامه نخستین روزنامه کودکان و نوجوانان در خاورمیانه بود و وقتی منتشر شد بسیاری از مهمترین خبرنگاران و نویسندگان حوزه کودک و نوجوان مجالی برای فعالیت و رشد در این حوزه پیدا کردند.
چند نشریه کودک و نوجوان در سال ۱۴۰۴ فعال هستند؟
در حال حاضر مجلاتی که برای خردسالان، کودکان و نوجوانان بهطور منظم منتشر میشود به کمتر از ۲۵ نشریه میرسد. تقریباً به جز «کیهان بچهها» با ۶۹ سال فعالیت بهعنوان قدیمیترین مجله کودک ایران و مجلات «رشد» که در مدارس توزیع میشود، به بقیه مجلات دسترسی راحتی وجود ندارد و مانند گذشته نیست که در همهی دکههای روزنامهفروشی در تمام شهرها، شهرستانها و روستاها بتوان به آنها دست پیدا کرد. اسامی آنها از این قرار است:
هفتهنامه فعال: کیهان بچهها
ماهنامههای فعال: سلام بچهها – پوپک - رشد نوآموز – رشد کودک – رشد دانشآموز - رشد نوجوان – رشد جوان – رشد برهان – هوپا - نبات – بچهها بشری - ویلکان
دوماهنامههای فعال: عروسک سخنگو - مبارک - باران جوانه
فصلنامههای فعال: تیزهوش – تمشک مهربان - گلدسته - نقاره خونه
نشریات کودک و نوجوان باید بهروز شوند
مناف یحییپور از افرادی است که سالها چه به عنوان روزنامهنگار و چه به عنوان سردبیر، افت و خیز مطبوعات کودک و نوجوان را از نزدیک تجربه کرده و میتواند بگوید چه شد که آن همه صفحات پر از شور و نشاط دیگر رنگ انتشار به خود ندید و کمکم محو شد. او معتقد است روزنامهنگاران نشریات کودک و نوجوان در مجموع در گذشته مانده و با تحولات همراه نشدند و بهروز شدن آنها در حیطهی وظایف و اختیارات مدیران و سرمایهگذاران نشریات است که آنها هم اهمیتی به این موضوع نمیدهند.
یحییپور در مورد اینکه چطور شد که افول مطبوعات کودک و نوجوان به تدریج اتفاق افتاد و انتشار نشریات یکییکی متوقف شد، بیان کرد: واقعیت این است که در همان دورهی رونق مطبوعات کودک و نوجوان هم، چندان که باید مطبوعات کودک و نوجوان جدی گرفته نمیشدند؛ چه از سوی مسئولان و سیاستمداران و تصمیمگیران و چه از سوی بسیاری از همکاران روزنامهنگار. البته در آن دوره تعدادی از نویسندگان و روزنامهنگاران دلسوز و علاقهمند به این حوزه با تلاش و پیگیری مستمر توانسته بودند برخی از مدیران فرهنگی، رسانهای یا مدیران دستگاههای دولتی و عمومی را متقاعد کنند که انتشار و فعالیت نشریات ویژهی مخاطبان کودک و نوجوان چهقدر مهم و مؤثر است و دورهی رونق نشریات کودک و نوجوان رقم خورد. اما اهل سیاست و اقتصاد به دنبال بهرهبرداریهای کوتاه مدت و بهاصطلاح، زودبازده بودند و نشریات کودک و نوجوان چنین کارکردی نداشتند یا اگر هم داشتند خیلی به چشم نمیآمد. همین شد که مخصوصاً وقتی مشکلات اقتصادی مانند کمبود و افزایش قیمت کاغذ و هزینههای چاپ شدید شد، نشریات کودک و نوجوان از نخستین قربانیان این مشکل بودند که ماجرایش سر دراز دارد.
سردبیر سابق «رشد جوان» درباره اثرات مجلات «رشد» و معضلات آن در این سالها توضیح داد: از نگاه من مجلات «رشد» دچار معضلی بودند که گمان میکنم هنوز پابرجاست و آن نوسان میان مجله بودن و کارکرد رسانهای از یک سو و انتظار نزدیکی به، یا پیروی از کتب درسی و تأکید بر کارکرد آموزشی از سوی دیگر است. مسئولان آموزش و پرورش باید اولاً انتظار کارکرد رسانهای از این مجلهها داشته باشند و ثانیاً نگاهشان به مخاطبان، واقعی شود و دریابند کودک و نوجوان امروز کودک و نوجوان ۴۰، ۵۰ سال پیش که هیچ، کودک و نوجوان ۱۰، ۱۵ سال پیش هم نیست. تصور میکنم این معضل، شاید در کنار مسائل دیگر، باعث شده که از گذشته تا به حال، مجلات «رشد» بهرغم داشتن تیراژ بالا متناسب با آن تیراژ جواب نگیرند و تأثیر نگذارند.
یحییپور که چندین سال سردبیری نشریههای «سهچرخه» و «دوچرخه» را برعهده داشته، در مورد تاثیرگذاری این نشریات اذعان کرد: نشریههای «دوچرخه» و «سهچرخه»، هم از ابتدا با تأکید بر کارکرد رسانهای، نثر درست و جذاب و نگاه نسبتاً واقعبینانه به کودکان و نوجوانان آن روزها تأسیس شده بودند و مخصوصاً «دوچرخه» توانست در شکلگیری خاطرهی جمعی چند نسل از نوجوانان سهم داشته باشد و بسیاری از نوجوانان و خانوادهها را با خود همراه کند. ترغیب نوجوانان به فعالیت فرهنگی، نوشتن، سرودن، نقاشی کشیدن و کاردستیهای متفاوت درست کردن یا مشارکت در فعالیتهای محیطزیستی و… و ایجاد فرصت و زمینهی شکوفایی خلاقیت و بروز نوآوریها و ابتکارهای گوناگون در طول دو دهه کار بزرگ و ارزشمندی بود که این نشریه به یمن حضور در دل روزنامهی «همشهری» موفق به انجام آن شد.
وی با اشاره به اینکه نشریهی «دوچرخه» به رشد و پرورش نوجوانان پرداخته و خبرنگاران افتخاری فعال «دوچرخه» در بزرگسالی به فعالان حوزههای گوناگون فرهنگی تبدیل شدند، گفت: من جایی با آن دامنهی پوشش و آن نوع ایجاد فرصت مستمر در این زمینه سراغ ندارم، اما ناگفته نماند که الان باید به شکلهای دیگری از فعالیت نوجوانان فکر کرد و البته به نظرم پشتیبانی بدون دخالت دولت برای تولد رسانههایی امروزی برای مخاطب کودک و نوجوان بهطور جدی ضروری است، اما دریغ که هرچند به زبان، خیلیها به کار فرهنگی برای کودک و نوجوان اهمیت میدهند و از ضرورت آن میگویند، در عمل چیز نمیبینیم و به قول سعدی به عمل کار برآید به سخندانی یا سخنرانی نیست.
یحیپور در پاسخ به این سوال که چرا نشریات کودک و نوجوان در ایران با تغییر زمانه، فرم و قالب و شکلشان را تغییر ندادند، گفت: بهنظرم گویی در مجموع همه در گذشته مانده بودیم یا بیش از حد به گذشته دل بسته بودیم و متوجه نشدیم که تغییر و تحول فناوری، تغییر و تحول نسلها را هم سرعت و عمق بیشتری میبخشد و اتفاقاً همین، توجه نشریات کودک و نوجوان به تغییر و تحولهای فناوری و نسلی را ضروریتر میکند. البته از منظری دیگر، تقویت توان علمی و فناوری دستاندرکاران نشریات و علامت دادن یا زنگ تغییر را به صدا درآوردن و فراهمسازی زمینهی بهروز بودن و بهروز شدن نشریهها و نویسندگان و روزنامهنگاران هم، ضمن اینکه به پشتیبانی دولت نیاز دارد، بیشتر در حیطهی وظایف و اختیارات مدیران و سرمایهگذاران نشریات است که متأسفانه آنها هم چندان به این موضوع اهمیت ندادند.
او اضافه کرد: اوج تغییر و تحولهای فناوری و نسلی به نوعی با دورهی افول و ضعف نشریات کودک و نوجوان همراه شد. هرچند نباید از این نکته به سادگی گذشت که سردبیران، دبیران بخشها، نویسندگان و روزنامهنگاران نیز چنان که باید با این تحولات همراه نشدند یا نتوانستند متناسب با این تحولات در کار خود و نشریهی خود تغییر و تحول ایجاد کنند و هر طور که به موضوع نگاه کنیم این از نقاط ضعف ماست.
یحییپور با اشاره به نحوهی تجربهی فعالیت در نشریه «دوچرخه» و تعامل با مسئولان بیان کرد: ما از نزدیک به ۱۰ سال پیش در «دوچرخه» تلاشهایی کردیم و امیدوار بودیم بتوانیم پابهپای تحولات پیش برویم، ولی متأسفانه حرکت ما کندتر و کوچکتر از آن بود که باید باشد و من خودم موفق نشدم مدیران وقت مجموعه و حتی برخی از همکاران را در این زمینه متقاعد کنم. این تلاشها باید جمعی و با پشتوانهی علمی، پژوهشی و سرمایهگذاری باشد. باید فرصت و جسارت ریسک کردن به خودمان و به دیگران بدهیم و از شکست نترسیم.
این روزنامهنگار حوزه کودک و نوجوان درباره اینکه کودک و نوجوان امروز به چه مدل نشریه یا رسانهای نیاز دارد و آیا با وجود شبکههای اجتماعی و هوش مصنوعی، نشریهی کودک و نوجوان همچنان ضروری است، گفت: هرچند در مجموع از مخاطب کودک و نوجوان صحبت میکنیم، ولی درواقع باید این مجموعه را دستکم در سه یا چهار گروه دستهبندی کرد. مثلاً باید برای خردسالان و کلاس اولیها یکجور برنامهریزی کرد و برای دیگر کودکان جور دیگری و برای نوجوانان هم کاملاً متفاوت با قبلیها. شاید بتوان برای همهی این چند گروه هنوز هم نشریه منتشر کرد، اما نه سبک و سیاق گذشته. قطعاً از یکسو موضوعها، زبان، محتوا و گرافیک کار باید با کودک و نوجوان امروز متناسب باشد، از سوی دیگر به تولیدات چندرسانهای، ارتباط آنلاین و حضور در شبکههای اجتماعی هم باید بهطور جدی پرداخت. در واقع نشریه یا بهتر است بگوییم رسانهی ویژهی کودک یا نوجوان امروز ترکیبی از مجموعه تولیدات و فعالیتهای گوناگونی است که نوشته و ادبیات نوشتاری میتواند و باید پایهی آن باشد، اما نه همهی آن.
در ایران، فعالیت مطبوعاتی برای نوجوانان اهمیتی ندارد
فریبا خانی، نویسنده و روزنامهنگار حوزه کودک و نوجوان، تا آخرین روزهایی که نشریه «دوچرخه» منتشر میشد، از افرادی بود که در چرخاندن چرخ این نشریه سهم داشت. او در این سالها توانسته در بخشهای گوناگون، از خبر و گزارش گرفته تا داستاننویسی، کودکان و نوجوانان را با مطبوعات همراه کند.
خانی در مورد افول تدریجی نشریات کودک و نوجوان بیان کرد: این اتفاق فقط برای نشریات کودک و نوجوان نیفتاد. مخاطبان رسانههای کاغذی کوچ کردند به رسانههای دیجیتال. تنوع شبکههای اجتماعی، تعاملی بودن آنها، در دسترس بودنشان، تولید محتواهای متنوع و جذاب و سطحی باعث شد نشریات کاغذی کمرنگ بشوند.
او در مورد تخصصی بودن و لزوم رعایت کیفیت مناسب برای نشریات کودک و نوجوان توضیح داد: نشریات کودک و نوجوان نیاز به کاغذ مناسب، چاپ خوب و گرافیک جذاب دارند. شناخت مخاطب کودک و نوجوان و نوشتن برای کودکان و نوجوانان بسیار تخصصی است و انگشتشمار هستند روزنامهنگارانی که کار کودک و نوجوان و نثر ساده و زبان مناسب برای این گروه مخاطب را بلد باشند. همهی اینها هزینه چاپ و نشر نشریههای کودک و نوجوان را بالا میبرد.
سردبیر سابق «دوچرخه» در مورد یکی از تاثیرگذارترین نشریات نوجوان در ایران اذعان کرد: «دوچرخه» نشریهی موفقی بود و توانست جریانسازی کند. کادر حرفهای آن، مثل فریدون عموزاده خلیلی و لیلا رستگار و گروهی که کار را شروع کردند، همگی کاربلد و حساس بودند. انتشار «دوچرخه» همزمان با رونق نشریات کاغذی در اواخر دههی هفتاد بود. روزنامهی «همشهری»، مادر «دوچرخه»، یک روزنامهی رنگی و موفق پرتیراژ بود که اصولی برای کار داشت. نوجوانان هم هنوز در دنیای اینترنت غرق نبودند. مهمترین کار یک نشریهی کودک و نوجوان عادت دادن این گروه سنی به مطالعه است.
او افزود: «دوچرخه» با برگزاری کارگاههای مختلف در حوزهی روزنامهنگاری، داستان، شعر، تصویرگری و… نسل موفقی را تربیت کرد و فقط کارش به چند برگ کاغذ منتهی نشد. تلاش شد «دوچرخه» فضایی برای حضور نوجوانان ایجاد کند. اما این فعالیتها در ایران دیده نمیشود و اهمیتی ندارد. در حال حاضر کارگاههای پراکندهای برای کودکان و نوجوانان برگزار میشود اما نهادهای مشخصی برای این امر وجود ندارند. تیموتی اسنایدر، نویسنده، میگوید: «در عصر اینترنت همه ناشر شدهاند!» در شرایطی که هرکسی با یک گوشی موبایل، محتوا میسازد، فردی وجود ندارد تا مدیریت دیتا، اخلاق و اصول رسانهها را به کودکان و نوجوانان آموزش بدهد. همه درگیر محتواهای سطحی و متنوع فضاهای مجازی شدهایم.
خانی در مورد تلاش برای بهروز شدن نشریات کودک و نوجوان گفت: کسی اهمیت موضوع تغییر رسانه برای همراه شدن با کودک و نوجوان را درک نمیکند. این کار نیاز به سرمایه و انگیزه دارد. در حالی که کرهجنوبی سالهاست دارد روی فرهنگ نوجوانان جهان کار میکند و تاثیرگذاری شدیدی داشته ما حتی حاضر نیستیم قدمی برای کودکان و نوجوانان ایرانی برداریم.
وی در مورد اهمیت وجود رسانه معتبر برای کودک و نوجوان در زمانه امروز و راهکار برای رونق گرفتن آن بیان کرد: نشریات کاغذی عادت مطالعه در کودک و نوجوان را بالا میبرند، فیزیک و حجم و بو و رنگ دارند، محتوای عمیق و تحلیل و سندیت دارند، اطلاعاتشان مستند و قابلاعتمادتر است و نمیشود گفت صد در صد نشریات کاغذی از میدان خارج شدهاند. نقشهای اینها متفاوت است. اما میشود همگام با نشریات کاغذی نشریات الکترونیک و برنامههای جذاب و تولید محتواهای کوتاه و عمیق برای کودک و نوجوان تولید کرد که اینها همت، سرمایه، انگیزه وتخصص میطلبد. باز تاکید میکنم، کار کودک و نوجوان آسان نیست. خیلی از همکاران ما در رسانه کار کودک نوجوان را ساده، ابتدایی و بیاهمیت میبینند. در حالیکه کار برای کودک و نوجوان، سخت و حساس است و باید پر از خلاقیت و نوآوری باشد.
نظر شما