سرویس بین‌الملل خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - الهه شمس: در جهان انباشته از تحلیل‌های آنی و گزارش‌های خبری پراکنده، کمتر اثری جسارت آن را دارد که یک فاجعه انسانی معاصر را با دقت یک جراح و بی‌باکی یک شاهد عینی کالبدشکافی کند. کتاب «غزه: بازجویی از شهادتش» (Gaza: An Inquest into Its Martyrdom)، اثر نورمن فینکلستین، دقیقاً چنین جایگاهی را هدف گرفته است. این کتاب که چاپ جدید آن در سال ۲۰۲۳ از سوی انتشارات دانشگاه کالیفرنیا منتشر شده است صرفاً روایتی دیگر از رنج مردم غزه نیست؛ بلکه یک کیفرخواست مستند، دقیق و نظام‌مند است که نه تنها سیاست‌های نظامی اسرائیل، بلکه انفعال و گاه همدستی نهادهای بین‌المللی را نیز به چالش می‌کشد. فینکلستین با اتکا به انبوهی از گزارش‌های حقوق بشری و اسناد رسمی، قابی حقوقی-تحلیلی برای یکی از بغرنج‌ترین مناقشات دوران ما فراهم می‌کند و از خواننده می‌خواهد فراتر از احساسات، به شواهد بنگرد.

همان‌طور که از عنوانش پیداست، کتاب یک «بازجویی» است. این بازجویی دو متهم اصلی دارد: نخست، روایت رسمی اسرائیل که عملیات‌های نظامی خود علیه غزه را ذیل دکترین «دفاع از خود» توجیه می‌کند و دوم، جامعه جهانی و نهادهای حافظ حقوق بشر که به گفته فینکلستین، در آزمون غزه مردود شده‌اند.

او با کنار هم نهادن داده‌ها، شهادت‌ها و تحلیل‌های حقوقی، استدلال می‌کند که اقدامات اسرائیل مصداق بارز «مجازات دسته‌جمعی» و نقض فاحش حقوق بین‌الملل است. از این منظر، کتاب به اثری تبدیل می‌شود که به تعبیر نوآم چامسکی، «در گستره فراگیر، عمق جستجوگری و تحلیل انتقادی تیزبینش بی‌همتاست.» این یک سند پژوهشی سنگین است که خواننده را وادار می‌کند تا پیش‌فرض‌های خود را کنار بگذارد و با واقعیت عریان اسناد مواجه شود.

درباره نویسنده (نورمن فینکلستین):

برای درک عمق و جسارت «غزه: بازجویی از شهادتش»، شناخت نویسنده‌اش، نورمن فینکلستین، ضروری است. فینکلستین، فرزند بازماندگان هولوکاست و دانش‌آموخته دکتری علوم سیاسی از دانشگاه پرینستون، شخصیتی آکادمیک و در عین حال جنجالی در مطالعات اسرائیل-فلسطین است. او کارنامه پژوهشی خود را وقف به چالش کشیدن چیزی کرده که آن را «صنعت هولوکاست» (The Holocaust Industry) و سوءاستفاده سیاسی از رنج یهودیان برای توجیه سیاست‌های اسرائیل می‌نامد. این پیشینه، به آثار او وزنی اخلاقی و انتقادی بخشیده است. او نه در جایگاه یک ناظر بی‌طرف، بلکه همچون محققی متعهد می‌نویسد که معتقد است بزرگ‌ترین خیانت به قربانیان تاریخ، تکرار بی‌عدالتی به نام آن‌هاست.

آثار فینکلستین که به بیش از ۵۰ زبان ترجمه شده‌اند، همواره با ستایش گسترده منتقدان سیاست‌های اسرائیل (مانند جان میرشمیر و سارا روی) و حملات شدید مدافعان آن روبه‌رو بوده‌اند. این جایگاه دوگانه، او را به صدایی منحصربه‌فرد تبدیل کرده است؛ صدایی که به گفته آلیس واکر، نویسنده برنده پولیتزر، «یکی از معدود انسان‌های صادقی است که می‌تواند حقیقت را به ما یادآوری کند.» در کتاب غزه نیز همین دقت نظر و تعهد اخلاقی مشهود است. او با وسواسی کم‌نظیر، گزارش‌های سازمان ملل، عفو بین‌الملل و دیده‌بان حقوق بشر را سطر به سطر تحلیل می‌کند تا تناقض‌ها و عقب‌نشینی‌های آن‌ها را در برابر فشارهای سیاسی آشکار سازد.

سفر در چهار پرده تراژدی: از «سرب مذاب» تا «لبه حفاظتی»

«غزه: بازجویی از شهادتش» روایتی خطی و یکپارچه نیست، بلکه ساختاری دقیق و مبتنی بر چهار رویداد کلیدی دارد که هر یک فصلی از تاریخ معاصر غزه را رقم زده‌اند. کتاب به چهار بخش اصلی تقسیم می‌شود که هرکدام به یک عملیات نظامی یا پیامدهای آن می‌پردازند و خواننده را گام‌به‌گام با منطق استدلال نویسنده همراه می‌کنند.

بخش نخست، «عملیات سرب مذاب» (۲۰۰۸-۲۰۰۹)، به تحلیل حقوقی یکی از ویرانگرترین حملات اسرائیل به غزه می‌پردازد. فینکلستین در فصل‌هایی چون «دفاع از خود» و «سپرهای انسانی»، ادعاهای رسمی اسرائیل را با گزارش‌های میدانی و اصول حقوق بین‌الملل مقایسه می‌کند. او نشان می‌دهد که چگونه مفهوم «دفاع از خود» برای توجیه حملاتی نامتناسب به کار گرفته شده و اتهام استفاده حماس از «سپر انسانی» اغلب به عنوان پوششی برای هدف قرار دادن غیرنظامیان عمل کرده است.

بخش دوم به «گزارش گلدستون»، گزارش مشهور سازمان ملل درباره عملیات سرب مذاب، اختصاص دارد. این بخش نقطه عطفی در کتاب است؛ زیرا فینکلستین نه تنها محتوای گزارش را می‌ستاید، بلکه عقب‌نشینی بعدی قاضی ریچارد گلدستون از یافته‌هایش را نمادی از تسلیم شدن عدالت در برابر فشار سیاسی تحلیل می‌کند. فصل «شاهد کلیدی بازمی‌گردد» روایتی تلخ از شکست یک تلاش بین‌المللی برای پاسخگو کردن ناقضان حقوق بشر است.

بخش سوم به حادثه کشتی «ماوی مرمره» (۲۰۱۰) می‌پردازد؛ جایی که کماندوهای اسرائیلی به کاروان کمک‌های بشردوستانه حمله کردند. فینکلستین در فصل «قتل در آب‌های آزاد»، با دقتی مثال‌زدنی گزارش‌های تحقیقاتی اسرائیل (گزارش تورکل) و سازمان ملل را کالبدشکافی کرده و آن‌ها را به دلیل تلاش برای «تبرئه» عاملان، نقد می‌کند.

نهایتاً، بخش چهارم به «عملیات لبه حفاظتی» (۲۰۱۴)، مرگبارترین تهاجم به غزه، بازمی‌گردد. در این بخش، فینکلستین نوک پیکان نقد خود را به سوی نهادهای حقوق بشری معتبر نیز نشانه می‌رود. در فصل‌های «خیانت اول: عفو بین‌الملل» و «خیانت دوم: شورای حقوق بشر سازمان ملل»، او این سازمان‌ها را متهم می‌کند که با تعدیل گزارش‌های خود و پرهیز از نتیجه‌گیری‌های صریح، عملاً به مصونیت اسرائیل از مجازات کمک کرده‌اند. این بخش از کتاب، تاریک‌ترین و شاید هشداردهنده‌ترین بخش آن است که زنگ خطر را برای کارآمدی کل نظام حقوق بشر بین‌المللی به صدا درمی‌آورد.

نگاه منتقدان؛ یک مرجع ضروری یا اثری یک‌جانبه؟

همانند دیگر آثار فینکلستین، «غزه: بازجویی از شهادتش» نیز با استقبالی دوقطبی مواجه شد. از یک سو، چهره‌های برجسته دانشگاهی و حقوقی آن را ستوده‌اند. جان میرشمیر، استاد دانشگاه شیکاگو، آن را اثری می‌داند که «اسطوره‌هایی که اسرائیل برای پنهان‌سازی فجایع ساخته، فرو می‌ریزد.» سارا روی از دانشگاه هاروارد آن را «نقطه عطفی در این حوزه» و «منبعی الزام‌آور» برای پژوهشگران می‌خواند. نشریاتی چون اینترسپت نیز تأکید کرده‌اند: «هیچ‌کس حق ندارد بدون توجه به شواهد این کتاب درباره غزه ابراز نظر کند.» این گروه از منتقدان بر دقت موشکافانه، استناد به منابع اولیه و شجاعت اخلاقی نویسنده در به چالش کشیدن قدرت تأکید دارند.

از سوی دیگر، منتقدان فینکلستین استدلال می‌کنند که تمرکز مطلق او بر اقدامات اسرائیل و قصور نهادهای بین‌المللی، تصویری یک‌جانبه و ناقص از مناقشه ارائه می‌دهد و نقش گروه‌های فلسطینی مانند حماس و پیچیدگی‌های امنیتی اسرائیل در کتاب کمرنگ شده است. نشریه پابلیشرز ویکلی با رویکردی میانه‌رو می‌نویسد: «چه موافق یا مخالف فینکلستین باشید، این کتاب برای هر خواننده‌ای نکات بسیارِ قابل تأملی در خود دارد.» با این حال، حتی مخالفان سرسخت نیز نمی‌توانند قدرت استنادی و حجم بالای اسناد گردآوری‌شده در کتاب را نادیده بگیرند. چنانکه نشریه چویس پیش‌بینی می‌کند، این اسناد «در آینده منبع مهمی نزد پژوهشگران هر دو سوی درگیری خواهد بود.»

در نهایت، «غزه: بازجویی از شهادتش» بیش از آنکه یک کتاب تاریخ‌نگاری صرف باشد، یک ابزار حقوقی-پژوهشی است؛ اثری که نه برای برانگیختن احساسات، که برای مسلح کردن خواننده به داده و استدلال نوشته شده است. این کتاب، یک یادبود برای قربانیان و اقدامی قدرتمند در برابر فراموشی است که حافظه جمعی را به بازجویی از عدالت فرامی‌خواند.

منابع: انتشرات دانشگاه کالیفرنیا و آمازون