سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، طاهره مهری- اصولاً تاریخ در جهان امروز سرچشمه‌ای برای تولید قدرت سیاسی و منبعی برای خلق ارزش اقتصادی است. تاریخ مردم را در یک کشور متحد می‌سازد، به حضورشان در پهنه‌ای از تاریخ و جغرافیا مشروعیت می‌بخشد و غلبه آنها بر ادعاهای مردمی دیگر را که چشمی به خاک و مال‌شان دوخته‌اند، ممکن می‌سازد. پیرامون اینکه برای مطالعه تاریخ بهتر است از کدام کتاب آغاز کنیم با امیرتیمور رفیعی، تاریخ‌شناس، پژوهشگر و نویسنده کتاب «تاریخ سیاسی اجتماعی تیموریان» به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:
اولین کتاب تاریخی که خواندید کدام کتاب بود؟
اواخر سال ۵۷ و اوایل سال ۵۸ سال چهارم دبیرستان بودم و دیپلم می‌گرفتم، در آن سال کتاب «سیری در تاریخ ایران باستان» اثر فریدون شایان را خواندم، این کتاب مبنای آشنایی من با تاریخ ایران بود. بعد از آن با کتاب‌های مرتضی راوندی تحت عنوان «تاریخ اجتماعی ایران» که در آن زمان سه جلد از این کتاب به چاپ رسیده بود، آشنا شدم و کم‌کم مطالعه کردم، به خصوص بخش‌هایی که جنبش‌های ایرانیان علیه سلطه اعراب بود، نظرم را بسیار به خود جلب کرد. خاطرات آن دوران را همیشه به خاطر دارم، علاقه‌مند شده بودم به جنبش‌های ملی ایرانیان در دو یا سه قرن اول هجری علیه خلفای اموی و عباسی اتفاق می‌افتاد.
چرا به مطالعه در زمینه تاریخ علاقه‌مند شده‌اید؟
به یاد دارم مانند سایر دانش‌آموزان و جوانان در سال ۵۷ و ۵۸ علاقه‌مند به مطالعه جامعه‌شناسی و علوم سیاسی شده بودم و این به طور مشخص نشان می‌دهد که هدفی برای تاریخ خواندن به طور خاص نداشتم. معمولاً علوم سیاسی یا جامعه‌شناسی را مطالعه می‌کردم. مانند «تاریخ انقلاب فرانسه» که انتشارات امیرکبیر آن را در یک جلد چاپ کرده بود و بعدها که دانشجوی رشته تاریخ شدم، همین عنوان را به عنوان کتاب درسی در دوره لیسانس خواندم. من زمانی که کنکور را پشت سر گذاشتم با درهای بسته دانشگاه روبه‌رو شدم و به دلیل انقلاب فرهنگی دانشگاه‌ها به مدت سه سال تعطیل شد و در سال ۶۳ دانشگاه‌ها بازگشایی شد. من در رشته برق تحصیل می‌کردم که به دلیل علاقه به علوم سیاسی و جامعه‌شناسی تصمیم گرفتم در رشته علوم سیاسی به تحصیل ادامه بدهم. در آن زمان علوم سیاسی فقط در دانشگاه تهران ارائه می‌شد و من هم زمان کمی برای کنکور داشتم، چند سالی بود که کنکور برگزار نشده بود و یک تراکم در پشت کنکور ایجاد شده بود که من به ناچار رشته تاریخ را به دلیل نزدیکی به علوم سیاسی انتخاب کردم. در دانشگاه یزد قبول شدم و از سالی که دانشجو شدم، به طور حرفه‌ای شروع به مطالعه تاریخ کردم. در واقع تحصیل در رشته تاریخ در مقطع لیسانس سبب شد تا مطالعاتم در این حوزه هدفمند به پیش برود. بعدها که مطالعاتم در رشته تاریخ بیشتر شد، متوجه شدم که رشته تاریخ چه رشته علمی و ارزشمندی است.
در کل انتظار ما از تاریخ چه باید باشد؟
به قول محققان باید با دید علمی به تاریخ نگاه کنیم نه فقط سیر سرگذشت و گذشته انسان و به اصطلاح درس عبرت. آنچه در عرف مطرح می‌شود؛ درست نیست، تاریخ، علم شناخت دقیق رویدادهای گذشته انسان است که تابعی از یک سلسله قواعد و قوانین است. یعنی هیچ رویداد مهم تاریخی نیست که خودبخود و به صورت اتفاقی رخ داده باشد. حتماً علل و عواملی پشت سر رویدادهای تاریخی بوده و هست. از این رو انتظار این است که با دقت علمی و روش صحیح علمی که در تاریخ وجود دارد، تاریخ ایران یا تاریخ جهان را تبیین کنیم تا بتوانیم به طور دقیق علت‌یابی کنیم و به قوانینی دست پیدا کنیم و به عنوان تجربه در سرگذشت حال و آینده خودمان به کار بگیریم.
به اصطلاح از اشتباهاتی که در عملکرد افراد در جامعه در گذشته روی داده است، عبرت بگیریم. به قول شریعتی در کتاب «نگاهی به تاریخ فردا» باید با شناخت تحلیل دقیق تاریخ بتوانیم به آن برسیم و یک جهان‌بینی دقیقی از آنچه که ممکن است بر اثر رفتار ما انسان‌ها بر جامعه تاثیر بگذارد، داشته باشیم و شناخت دقیقی را از مسیر تاریخی به دست بیاوریم و این شناخت به ما کمک کند و به ما بینایی و روشنگری بدهد تا بتوانیم مسیر حرکتمان را از حال به آینده ترسیم و تدوین کنیم.
کسانی که می‌خواهند مطالعه در حوزه تاریخ را آغاز کنند از چه کتاب‌هایی شروع کنند؟
پاسخ به این پرسش سخت است، می‌شود کتاب‌های زیادی را معرفی کرد تا جوانان به آنها علاقه پیدا کنند. طبیعتاً رشته تاریخ رشته سختی است. کسانی که می‌خواهند مطالعه در رشته تاریخ را شروع کنند، باید وقت و انرژی بگذارند و کتاب‌های زیادی را مطالعه کنند. از دو رویکرد شاید بتوان به تاریخ نگاه کرد. اگر هدف فقط مطالعه تاریخی و آگاهی از سیر تاریخی ایران و جهان باشد، می‌توانیم از تاریخ باستان شروع کنیم و تاریخ «ایران باستان» مرحوم حسن پیرنیا که در سه جلد تدوین شده است، مطالعه کنند. با مطالعه این کتاب می‌توانند اطلاعات مفیدی از آغازی‌ترین رخدادهای تاریخ ایران به دست بیاورند. بعد از مطالعه این کتاب می‌توانند کتاب‌های استاد زرین‌کوب را مطالعه کنند. استاد زرین‌کوب سلسله کتاب‌هایی در تاریخ اسلام و ایران دارد.
بعد از آن کتاب «تاریخ ایران باستان» اردشیر خدادادیان را مطالعه کنند. این کتاب نیز آغازی‌ترین دوره ایران تا دوره اسلامی را بازگو می‌کند. کتاب‌های ارزشمند دکتر شیرین بیانی مانند «دولت در ایران عهد مغول» نیز برای مطالعه در آغاز راه مفید است و به علاقه‌مند شدن به تاریخ کمک می‌کند.
وجه دوم مطالعه می‌تواند از دوره مشروطه آغاز شود، این دوره نقطه عطفی در ایران است. بسیاری از افراد علاقه‌مند هستند که بر روی تاریخ معاصر کار کنند که اینها می‌آیند و از مشروطیت شروع می‌کنند. کتاب «انقلاب مشروطیت ایران» م حمداسماعیل رضوانی در مورد مشروطه ساده‌ترین و روان‌ترین کتاب در این زمینه است.
مجموعه کتاب‌های ارزشمند فریدون آدمیت در تاریخ مشروطیت مثل امیرکبیر، نهضت مشروطه و همچنین کتاب‌های دیگری را که در مورد مشروطیت منتشر شده است، می‌شود مطالعه کرد. یکی از منابع در مورد تاریخ مشروطه «تاریخ مشروطه ایران» اثر احمد کسروی است که برای مطالعه پیشنهاد می‌کنم. «تاریخ بیداری ایرانیان» از ناظم‌الاسلام کرمانی و «تاریخ مشروطیت» از مهدی ملک‌زاده کتاب‌های دست اولی هستند که از زمانه مختلف بحث کرده‌اند و نوشته‌اند.
کتاب «اقتصاد سیاسی ایران» از محمدعلی همایون کاتوزیان نیز به صورت مختصر از آغاز قاجار تا دوره پهلوی اول را بیان کرده است. در مورد دوره معاصر، قاجار و مشروطیت می‌توان به این کتاب‌ها رجوع کرد. این کتاب برای کسانی که می‌خواهند به رشته تاریخ وارد شوند و مطالعه در زمینه تاریخ ایران را شروع کنند، کتاب ارزشمند، ساده و روان و متکی به منابع اصلی است. البته ناگفته نماند که کتاب پیرنیا در یک جلد هم چاپ شده است اما کتاب سه جلدی مرحوم پیرنیا کامل‌تر است و خواننده با مطالعه آن به درک عمیق‌تری از تاریخ دست پیدا می‌کند. البته یک دوره پژوهش دانشگاه کمبریج هم هست که در هفت جلد به فارسی تدوین و ترجمه شده است.
نویسندگان و محققان ایرانی و خارجی که تخصص داشتند، هر یک از زوایای مختلف به تاریخ ایران پرداخته‌اند. «ایران از آغاز تا اسلام» اثر رومن گیرشمن و «از اسلام تا قاجار» اثر عباس اقبال آشتیانی از جمله کتاب‌های خوبی است که مستشرقین در تدوین آن دست داشته‌اند، البته با نگاه انتقادی هم می‌توان به این اثر نگاه کرد.
نظر شما