سرویس میهن و مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ نقطه عطفی در تاریخ مبارزات مردم ایران علیه رژیم پهلوی و مبدأیی برای نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) به شمار می‌رود. این قیام در واکنش به دستگیری امام خمینی (ره) پس از سخنرانی افشاگرانه در عصر عاشورا علیه سیاست‌های رژیم شاه، به‌ویژه انقلاب سفید، شکل گرفت.
صبح روز ۱۵ خرداد، مردم قم، تهران، ورامین و شهرهای دیگر به خیابان‌ها آمدند و خواستار آزادی امام شدند. رژیم پهلوی با استفاده از نیروهای نظامی و تانک‌ها، به سرکوب مردم پرداخت. افراد زیادی در این قیام به شهادت رسیدند. قیام ۱۵ خرداد، نقطه آغاز پیوند جدی مردم، روحانیت و اندیشه سیاسی اسلام بود و باعث شد چهره امام خمینی (ره) به‌عنوان رهبر نهضت اسلامی تثبیت شود. این واقعه نشان داد که اعتراضات مردمی علیه دیکتاتوری، علی‌رغم سرکوب شدید، قابل مهار نیست.
در گفتمان انقلاب اسلامی، ۱۵ خرداد به‌عنوان «یوم‌الله» شناخته شد و امروز نیز در تقویم رسمی کشور ثبت است. این قیام همچنان الهام‌بخش پژوهش‌های تاریخی، آثار ادبی و تولیدات فرهنگی پیرامون آغاز نهضت اسلامی در ایران به شمار می‌آید.
به مناسبت سالگرد قیام خونین ۱۵ خرداد، به گفت‌وگو با پژوهشگر تاریخ انقلاب، قاسم تبریزی پرداختیم تا جزئیات مرتبط با اسناد و مدارک موجود درباره این رویداد تاریخی را در گفتگو با ایبنا ارائه کند.
به نظر شما تمامی اسناد و مدارک درباره این واقعه تاریخی به طور کامل جمع آوری شده است؟
پیرامون قیام ۱۵ خرداد، تاکنون ۹ جلد کتاب با عنوان ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک توسط مرکز بررسی اسناد تاریخی منتشر شده است. این مجموعه، حرکت مردم در آن ایام را به‌صورت لحظه‌به‌لحظه و مستند بررسی کرده و شامل مقدمه‌ای درباره شرایط پیش از قیام و همچنین تحولات پس از آن است.
علاوه بر این، مجموعه‌ای ۵ جلدی با عنوان امام خمینی (ره) در آیینه اسناد شهربانی نیز منتشر شده که شامل گزارش‌های شهربانی درباره فعالیت‌ها و مواضع امام خمینی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی است.
در کتاب امام خمینی در «آیینه اسناد ساواک» نیز مجموعه‌ای از اسناد مرتبط با ۱۵ خرداد و نقش حضرت امام در این واقعه مهم گردآوری شده است.
همچنین در کتاب‌هایی نظیر آیت‌الله گلپایگانی به روایت اسناد ساواک، آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی به روایت اسناد ساواک و آیت‌الله سید محمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک نیز بخشی به قیام ۱۵ خرداد اختصاص یافته که همگی واجد ارزش اسنادی ویژه‌ای هستند.
علاوه بر این، مجموعه یاران امام به روایت اسناد ساواک شامل کتاب‌هایی درباره شخصیت‌هایی چون آیت‌الله مهدوی کنی، شهید مطهری و شهید بهشتی نیز به اسنادی پیرامون قیام ۱۵ خرداد پرداخته‌اند. با این حال، باید تأکید کرد که این مجموعه‌ها تمام اسناد مربوط به قیام ۱۵ خرداد را در بر نمی‌گیرند.
متأسفانه، اسناد برخی نهادهای کلیدی همچون نخست‌وزیری وقت (که هم‌اکنون زیر نظر نهاد ریاست‌جمهوری قرار دارد)، ارتش، دادگستری و وزارت امور خارجه هنوز منتشر نشده‌اند. بدون تردید این مراکز اسناد ارزشمندی در خصوص ۱۵ خرداد در اختیار دارند. مشخص نیست که آیا سایر وزارتخانه‌ها نیز دارای اسناد اختصاصی مرتبط با این واقعه هستند یا خیر. اما آنچه مسلم است، تاکنون هیچ‌گونه اقدام مؤثری در زمینه انتشار این اسناد و نقش‌آفرینی در تاریخ‌نگاری آن دوره از سوی این دستگاه‌ها صورت نگرفته است.
در خصوص خاطرات مکتوب و شفاهی مرتبط با قیام ۱۵ خرداد، نظر شما درباره میزان اعتبار این منابع چیست و تا چه حد می‌توان به آنها به عنوان مدارک قابل استناد توجه کرد؟
علاوه بر اسناد سازمانی، مجموعه‌ای ۱۸ جلدی با عنوان خاطرات ۱۵ خرداد توسط حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی منتشر شده که شامل مصاحبه با شخصیت‌های تأثیرگذار یا شاهدان عینی وقایع قیام ۱۵ خرداد است. این مجموعه به‌لحاظ محتوایی ارزشمند و خواندنی است و بعدها توسط انتشارات سوره مهر نیز در قالب ۵ جلد قطور تجمیع و بازنشر شد. این آثار از حیث روایت شفاهی، منابعی قابل اعتماد به‌شمار می‌روند.
همچنین در خاطرات برخی شخصیت‌های برجسته از جمله آیت‌الله مهدوی کنی، حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی و شهید مطهری نیز اشاره‌هایی به وقایع ۱۵ خرداد شده که به‌صورت مکتوب یا در قالب زندگی‌نامه‌های شفاهی منتشر شده‌اند و شایسته توجه‌اند.
با وجود این، برخی از روایت‌های شفاهی به دلیل ضعف حافظه یا نبود اطلاعات کافی، دچار پراکندگی یا ابهام‌اند و نیازمند بازنگری و ویرایش دقیق هستند. در مجموع، منابع موجود درباره قیام ۱۵ خرداد، نسبت به بسیاری از وقایع معاصر، از سطح متوسط فراتر رفته و در دسترس پژوهشگران قرار دارد. آثاری که تاکنون به آنها اشاره شد، از جمله منابع معتبر و ارزشمند در این حوزه محسوب می‌شوند.
لازم است در آرشیوهای خارجی نیز به جستجوی اسناد مرتبط با قیام ۱۵ خرداد پرداخته شود؟
با وجود آنکه قیام ۱۵ خرداد بازتاب‌هایی گسترده در رسانه‌ها و مطبوعات کشورهای مختلف داشته است، تاکنون هیچ‌گونه گزارشی از سوی وزارت امور خارجه درباره این بازتاب‌ها منتشر نشده است. این در حالی است که یکی از وظایف ذاتی وزارت امور خارجه، رصد و مستندسازی واکنش‌های بین‌المللی نسبت به تحولات داخلی و ارسال آن به مرکز (تهران) بوده است؛ بنابراین، به‌طور منطقی باید اسناد مرتبط با انعکاس بین‌المللی قیام ۱۵ خرداد در آرشیو این وزارتخانه موجود باشد.
با این حال، به‌نظر می‌رسد در این زمینه غفلت صورت گرفته و هیچ اقدام مؤثری برای گردآوری، مستندسازی و انتشار این اسناد انجام نشده است؛ امری که خلأیی جدی در تاریخ‌نگاری بین‌المللی این واقعه مهم به‌شمار می‌رود.
به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر، توجه به قیام ۱۵ خرداد و انتشار آثار مرتبط با آن کاهش یافته است؛ به نظر شما علت کمرنگ شدن پرداختن به این رویداد تاریخی چیست؟
در بحث پرداختن به قیام ۱۵ خرداد، باید میان دو رویکرد تمایز قائل شد: نخست، مراکز و مؤسسات تاریخ‌نگاری که به‌صورت حرفه‌ای و تخصصی در جست‌وجوی منابع تاریخی‌اند. دوم، نهادهای دولتی و آرشیوی که موظف به همکاری و ارائه اسناد به محققان هستند.
در واقع، مورخان و مؤسسات پژوهشی، هرگاه به موضوع ۱۵ خرداد می‌پردازند، بر اساس وظیفه علمی خود تلاش می‌کنند به منابع گوناگون دست پیدا کنند. اما موفقیت این تلاش‌ها تا حد زیادی وابسته به میزان همکاری نهادهایی نظیر ارتش، دادگستری، نخست‌وزیری سابق (که امروز زیرمجموعه نهاد ریاست‌جمهوری است) و وزارت امور خارجه است. عملکرد ضعیف این مراکز در ارائه و انتشار اسناد، یکی از موانع جدی تاریخ‌نگاری دقیق پیرامون قیام ۱۵ خرداد به شمار می‌رود.
در کتاب «روح‌الله» روایت‌هایی درباره قیام ۱۵ خرداد ارائه شده است. نظر شما در خصوص کیفیت و اعتبار این روایت‌ها و نحوه پرداخت این اثر به این رویداد تاریخی چیست؟
در این میان، کتاب «روح‌الله» نیز که با تقریظ رهبر معظم انقلاب همراه شده، دارای بخش‌هایی درباره وقایع ۱۵ خرداد است. در این کتاب روایتی از شخصیتی به نام «ماه‌بی‌بی» آورده شده است که زنی زحمت‌کش از جنوب تهران که در جست‌وجوی کار، به‌طور ناخواسته در جریان تظاهرات ۱۵ خرداد قرار می‌گیرد. روایت او از حضور در خیابان‌ها، مشاهده درگیری‌ها، تانک‌ها، تیراندازی و شهادت مردم، تصویری انسانی و ملموس از آن روز را ارائه می‌دهد.
البته این روایت کتاب، آمیزه‌ای از واقعیت و تخیل ادبی هستند. از نظر ادبی، اثر قابل توجه و جذاب است، اما از منظر تحلیل تاریخی، نمی‌توان تنها بر پایه چنین متنی به تبیین مستند قیام ۱۵ خرداد پرداخت. در نهایت، این روایت در یک فصل کوتاه از کتاب آمده و بیشتر جنبه‌ی احساسی و روایی دارد تا استنادی و تحلیلی؛ با این‌حال، یادآوری چنین مشاهداتی در کنار نقل‌قول‌های محدود، می‌تواند مکملی انسانی برای فهم فضای اجتماعی آن ایام باشد.
چه کتاب های مهم و معتبری در زمینه قیام ۱۵ خرداد را معرفی می کنید؟
از جمله منابع مهم در بررسی قیام ۱۵ خرداد، کتاب «تاریخ معاصر از دیدگاه امام خمینی (ره)» است که بخشی قابل توجه به این واقعه اختصاص داده است. همچنین، در «صحیفه امام»، اسناد متعددی از جمله سخنرانی تاریخی امام در روز ۱۵ خرداد، بیانیه‌ها و مصاحبه‌هایی که در دوران تبعید در پاریس ایراد شد، و نیز سخنان ایشان در سالگردهای مختلف این قیام، موجود است. این مجموعه، گنجینه‌ای از نگاه و تحلیل حضرت امام درباره ریشه‌ها، ابعاد و پیامدهای قیام ۱۵ خرداد به شمار می‌رود.
در میان آثار پژوهشگران، کتاب «قیام ۱۵ خرداد» در دو جلد، تالیف جواد منصوری، از جمله منابع مستند و تحلیلی برجسته است که بر پایه اسناد و مشاهدات مستقیم نگاشته شده و جایگاهی معتبر در این حوزه دارد. همچنین، جلد اول و دوم کتاب «نهضت امام خمینی» تألیف حجت‌الاسلام والمسلمین سید حمید روحانی نیز با اتکا بر مستندات تاریخی و منابع دسته‌اول، تصویری جامع از قیام ۱۵ خرداد ارائه می‌دهد.
خاطرات شخصیت‌های برجسته انقلاب اسلامی نیز، همچون سایر منابع شفاهی، حاوی روایت‌هایی پراکنده ولی درخور توجه از وقایع آن روز است. در بسیاری از کتاب‌های تاریخ انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر ایران، از جمله اثر دکتر سید جلال‌الدین مدنی «تاریخ ۳۰ ساله ایران» نیز فصلی خاص به ۱۵ خرداد اختصاص یافته است.
اگرچه منابع موجود تا حدودی متنوع و غنی‌اند، اما همچنان جای یک اثر جامع، تحلیلی و مبتنی بر اسناد درباره قیام ۱۵ خرداد خالی است؛ اثری که بتواند هم ابعاد اجتماعی، سیاسی و فکری این قیام را تحلیل کند و هم آن را در بستر اندیشه حضرت امام خمینی (ره) و تاریخ تحولات معاصر ایران تبیین نماید.
از سوی دیگر، بسیاری از اشعار و سروده‌هایی که شاعران در همان ایام درباره قیام سروده‌اند، در کتاب‌های اسنادی ثبت شده، اما تاکنون به‌صورت مستقل و منسجم منتشر نشده‌اند. گردآوری و انتشار این مجموعه در قالب یک کتاب مستقل، می‌تواند نقش فرهنگی مؤثری در حفظ حافظه تاریخی ملت ایفا کند.
وظیفه نویسندگان به‌ویژه داستان‌نویسان نیز در این زمینه حائز اهمیت است. بازآفرینی وقایع تاریخی از جمله قیام ۱۵ خرداد در قالب رمان، داستان نیمه‌مستند و روایت‌های ادبی، به‌ویژه برای کودکان، نوجوانان و دانشجویان، گامی مهم در آموزش غیرمستقیم تاریخ انقلاب اسلامی است. این نوع آثار باید با زبانی مناسب سن مخاطب، تاریخ معاصر ایران را قابل لمس و درک کنند.
در گام بعدی، باید متونی تولید شود که ارزش ترجمه به زبان‌های کشورهای جهان اسلام از جمله مصر، پاکستان و ترکیه را داشته باشد. همچنین، ارائه روایت دقیق و مستند از جنایات رژیم پهلوی در قیام ۱۵ خرداد در سطح بین‌المللی، ضرورتی انکارناپذیر است.
قیام ۱۵ خرداد نه‌تنها نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران، بلکه نقطه آغاز شکل‌گیری نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی است. هرگونه تلاش علمی، فرهنگی و هنری برای بازخوانی این واقعه، گامی مؤثر در شناساندن پایه‌های فکری، مردمی و انقلابی جمهوری اسلامی ایران به نسل‌های امروز و آینده خواهد بود.
نظر شما