سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): صادق حیدری‌نیا، مدیر انتشارات نگارستان اندیشه در نشست «ایران در التهاب: بازخوانی حوادث سیاسی از نهم اسفند 1331 تا 28 مرداد 1332» به بیان نکاتی درباره اهمیت موضوع پرداخت و گفت: درباره مسئله کودتای 28 مرداد در سال‌های اخیر بحث‌های تازه‌ای درگرفته است و برخی معتقدند که اصلا کودتایی رخ نداد و اساساً دکر مصدق عملی غیرقانونی انجام داد.

سپس دکتر محمد ترکمان، پژوهشگر تاریخ معاصر ایران و نویسنده، در سخنرانی خود گفت: دکتر مصدق بارها متذکر شده بود که برای فهم مسائل روز باید تاریخ صد و پنجاه سال اخیر را بشناسیم؛ پس امروز باید تاریخ دویست و بیست سال اخیر را بشناسیم. مثلا اگر وقایعی مانند قرارداد 1907، مسائل جنگ جهانی اول و قرارداد 1919 و بعد کودتای 1299 را نشناسیم، نمی‌توان وقایع مردادماه 1332 را نیز بشناسیم. توطئه‌هایی که رخ می‌دهند از مدت‌ها قبل از 28 مرداد در جریان بودند. در تاریخ ایران دو جبهه استقلال و وابستگی با هم در تضاد بوده‌اند.

وی ادامه داد: از آغاز تا پایان دوران سلطنت پهلوی، به جز زمان نخست‌وزیری دکتر مصدق، همه مقامات را شاه انتخاب می‌کرد و وزیران هیچ استقلال عملی نداشتند. دکتر مصدق نهایت احترام را به شاه می‌گذاشت سرلشگر کمال در خاطراتش به این نکته اشاره کرده است اما به رغم این برخورد محترمانه شاه دائما در حال توطئه بود.

اهمیت بررسی مسئله نفت در روند کودتا

در ادامه دکتر کوروش احمدی، دیپلمات سابق و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، به بیان سخنرانی خود پرداخت و گفت: بهتر است در بررسی اتفاقات کودتا تمرکز ما بر مسئله نفت باشد. در اسفند 1331 مشخص شد که توافق میان دولت مصدق و انگلستان ممکن نیست. بعد از این مقطع پروسه تدارک برای کودتا آغاز می‌شود. طرح چرچیل-ترومن به شکلی طراحی شده بود که به هیچ شکل امکان توافق با مصدق وجود نداشته باشد. اهمیت این بحث در این است که افرادی بر یکدنگی و لجاجت مصدق تاکید می‌کنند؛ باید نظر داشته باشیم که اساساً راه دیگری پیش روی مصدق نبود.

او ادامه داد: مبنای حقوقی طرح چرچیل و ترومن بر شرایط حقوقی پیش از ملی‌شدن صنعت نفت استوار است؛ یعنی قرارداد 1939 که دقیقا مقابل ملی‌کردن نفت قرار داشت. بند دوم این طرح این بود که ایران با شرکت نفت ایران و انگلیس مذاکره کند اما دکتر مصدق معتقد بود که با توجه به اینکه این شرکت در ایران خلع ید شده است، اساساً امکان مذاکره با آن وجود ندارد. حدود شش ماه درباره این طرح بحث در جریان بود.

احمدی به مسئله غرامت اشاره کرد: مصدق طرح اولیه را نپذیرفت و پیشنهاداتی داد که مهم هستند؛ او گفت که حاضر است که برای مسئله غرامت به دیوان بین‌المللی دادگستری مراجعه کند. مسئله غرامت مسئله اصلی در این مذاکرات بود. مصدق پیشنهاد کرد که هر قانونی که انگلیس درباره ملی‌کردن صنعت نفت می‌پذیرد و جایی اجرا شده است باید مبنای بحث باشد.

وی افزود: انگلیس تا مدت‌ها نمی‌دانست چه واکنشی نشان بدهد. از طرف دیگر مصدق از انگلیسی‌ها می‌خواست که مبلغ غرامت را مشخص کنند اما آن‌ها حاضر نشدند این کار را بکنند. بعدها انگلیسی‌ها گفتند که غرامت صرفا برای هزینه شرکت‌ها و تأسیسات نیست بلکه برای از دست‌دادن کسب و کار در ایران هم است. آن‌ها مبلغی که هر ساله از این صنعت به دست می‌آمد را حساب کرده و ضرب در سال‌هایی که از قرارداد باقی‌مانده بود، کردند. این پیشنهاد برای مصدق قابل قبول نبود و موضع انگلیسی‌ها نیز تغییر نکرد.

وی افزود: مصدق حتی پیشنهاد غرامت مقطوع که آمریکا طرح کرده بود را پذیرفت اما انگلیسی‌ها این پیشنهاد را نیز رد کردند. پروسه مذاکرات در 27 فوریه به پایان رسید. از این مرحله به بعد همکاری آمریکا و انگلیس برای کودتا آغاز می‌شود.

اهمیت به اراده ملی و استقلال ایران

سپس دکتر افشین جعفرزاده، دانش‌آموخته تاریخ، به بیان نکات خود پرداخت و گفت: به نظر من بررسی جنبش ملی‌کردن صنعت نفت بدون بررسی شخصیت دکتر مصدق ممکن نیست، همان‌طور که بررسی استقلال هند بدون بررسی شخصیت گاندی. آیا دوره‌های مختلف فعالیت مصدق مانند دوره‌ای که در مشروطه به عنوان نماینده مجلس انتخاب می‌شود، یا در فرانسه و سوییس تحصیل می‌کند یا زمان والی‌گری او در فارس و فعالیتش در مجلس تفاوتی وجود دارد؟

او اشاره کرد: به نظر می‌رسد اصولی بنیانی در اندیشه و فعالیت او تغییر نمی‌کنند؛ او با محمدعلی شاه مخالفت می‌کند، در دوران دانشجویی‌اش از استقلال ملی دفاع می‌کند. اوج فعالیت‌های آزادی‌خواهانه‌ی او را در مجلس پنجم می‌بینیم که سخنرانی‌ای قاطع ارائه می‌کند. او اشاره می‌کند شخص اول کشور رئیس‌الوزرا است و نه پادشاه که مقامی تشریفاتی است. در مجلس چهاردهم او دوباره فعالیت می‌کند و سعی می‌کند میان جریان راست‌گرا و چپ‌گرا، سیاستی ملی‌گرایانه را دنبال کند. مصدق قاطعانه با فدرالیسم تجزیه‌طلبانه مخالفت می‌کند. او طرحی را به تصویب مجلس می‌رساند مبنی بر اینکه دولت‌ها حق ندارند بدون مشورت با مجلس، وارد مذاکرات نفتی را دیگر دولت‌ها شوند.

وی ادامه داد: بر همین مبنا دکتر مصدق در اردیبهشت 1331 نخست‌وزیری را قبول می‌کند. بنابراین کارنامه دکتر مصدق فراتر از دوره 28 ماهه نخست‌وزیری او است. از نظر من اخلاق‌مداری دکتر مصدق به عنوان یک سیاست‌مدار ویژگی متمایز او است. تبلور اخلاق در رفتار او را پس از قیام سی تیر نیز می‌بینینم. اعتقاد به اراده ملی در اندیشه دکتر مصدق دیده می‌شود.

اهمیت اسناد در مطالعات تاریخی

افشین جعفرزاده به اهمیت اسناد در مطالعات تاریخی اشاره کرد: اسناد معادلات را در تحلیل ما بهم می‌ریزند. در این زمینه می‌توان به اسنادی اشاره کرد که دکتر نیکلاس گرجستانی آزاد کرده‌اند. اسنادی که از بانک جهانی آزاد شده‌اند به کلی روایتی را که دکتر مصدق را لجوج نشان می‌دهد، باطل می‌کند. حدود 40 نماینده مجلس مزدبگیر انگلستان بوده‌اند و این مسئله کاملا در اسناد ذکر شده است.

او در پایان گفت: ارزش‌های دموکراتیک برای دکتر مصدق بسیار اهمیت داشت؛ این مسئله را در مقایسه  با جنبش ملی‌شدن کانال سوئز به رهبری عبدالناصر می‌بینیم. کسانی که کار مصدق را غیرقانونی می‌دانند باید پاسخ دهند که آیا رفراندوم ششم بهمن 1341 را نیز چنین می‌دانند؟ دکتر مصدق در نهایت به رای مردم مراجعه کرد.