خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سیدمحمدعلی حامد رضوی، مدیر کتاب فروشی به‌نشر تهران؛

«در خبرهای مرتبط با سی و چهارمین نمایشگاه کتاب تهران اعلام شد که با اشاره به رایزنی‌های انجام شده برای انتخاب کشور میهمان ویژه این دوره از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، امسال تاجیکستان به‌عنوان میهمان ویژه در این رویداد حضور خواهد داشت. با توجه به این رویداد، بهتر است درباره این مهمان و سوابق همکاری فرهنگی ایران و تاجیکستان بیشتر بدانیم.

تاجیکستان، کشوری‌ در جنوب‌شرقی‌ آسیای‌ مرکزی‌ است که در گذشته با عنوان‌ جمهوری‌ شوروی‌ سوسیالیستی‌ تاجیکستان‌ بخشی‌ از اتحاد جماهیر شوروی‌ بود و در 1370 شمسی یا 1991 میلادی به‌ استقلال‌ رسید. جمهوری‌ تاجیکستان‌ از شمال‌ و غرب با ازبکستان‌، از شمال‌شرقی‌ با قرقیزستان‌، از شرق با چین‌ و از جنوب‌ با افغانستان‌ همسایه‌ است‌.

پایتخت‌ و پرجمعیت‌ترین‌ شهر تاجیکستان،‌ دوشنبه‌ است‌. خُجَند، کولاب‌، قُرغان‌تپه‌، اوراتپه‌ و پَنجکَنت از شهرهای‌ مهم‌ تاجیکستان محسوب می‌شوند.

در دوران سامانیان بود که توجه ویژه‌ای به خراسان و ماوراءالنهر شد و اقوام مختلف تاجیک در پرتو زبان فارسی به وحدت رسیدند و پس از آن ادبیات فارسی بزرگ‌ترین افتخار تاجیک‌ها تا امروز شد. این توجه به ادب فارسی تنها به بزرگان عصر سامانی محدود نشده و در طول تاریخ پس از آن و تا امروز ادامه می‌یابد. آن‌قدر که سعدی و حافظ در دوشنبه حضور دارند، در شیراز دیده نمی‌شوند و آن‌قدر که خیام را می‌شود در گوشه‌وکنار این شهر پیدا کرد، بدون شک در نیشابور قابل رویت نیست.

تاریخچه روابط ایران و تاجیکستان پس از سقوط اتحاد شوروی، به اولین روزهای استقلال این کشور می‌رسد. سفارت جمهوری اسلامی در دوشنبه اولین سفارتخانه‌ای بوده که در حوالی میدان سامانی و خیابان رودکی فعلی (لنین سابق) دایر می‌شود. این مناسبات نزدیک با بالاگرفتن اختلافات داخلی در تاجیکستان که از آن با عنوان جنگ‌های شهروندی یاد می‌کنند، ادامه می‌یابد و با وجود حمایت ایران از نهضت اسلامی تاجیکستان، دولت‌های مستقر در این کشور هیچ‌گاه رابطه نزدیک و دوستانه خود را با ایران برهم نمی‌زنند.

این روابط با تلاش‌های دیپلماتیک ایران و وساطتش در مذاکرات صلح، به شروع دوره‌ای جدید می‌انجامد که در آن، باز هم ایران، دوست و حتی خویشاوند تاجیکستان خوانده می‌شود.

در سال‌های میانی دهه هشتاد شمسی، روابط بین دو کشور به بالاترین سطح خود می‌رسد اما در میانه دهه نود، مناسبات به‌طور کامل دگرگون شده و به تعطیلی موسسات و فعالیت‌های ایران و ایران‌دوستان در تاجیکستان منجر می‌شود که از جمله آن می‌توان به تعطیلی کامل کمیته امداد، هلال احمر، فروشگاه کتاب الهدی و حتی پژوهشگاه فارسی-تاجیکی اشاره کرد و البته نمایندگی صداوسیما نیز که پیشتر به‌دلیل بی‌انگیزگی مدیران و نیروها نیمه‌فعال بود، رسماً به حالت نیمه‌تعطیل در می‌آید.

این مهم را نیز نباید از خاطر دور داشت که با وجود اتفاقات سیاسی و فرهنگی بین دو کشور ایران و تاجیکستان چه در دوران پس از استقلال و چه در زمان شوروی سابق و ادوار پروسترویکا وگلاسنوست، پیوند دوستی میان ایرانیان و تاجیکان با تمامی موانع و محدودیت‌های استوار مانده و مثال‌های فراوان از آن را می‌توان در اشعار شعرای نامدار تاجیک چون اسکندر ختلانی، لایق شیرعلی، مومن قناعت، گلرخسار صفی‌آوا، کمال نصرالله، نظام قاسم، سلیم ختلانی و ... مشاهده کرد.
 
ریشه من، منشأ اجداد من، اصل من، ایران من، بنیاد من
جان ما چون رشته دو بافت است، بافت من، تار و پود یاد من
(لایق شیرعلی)
 
تاجیکم و همنوا با فارسی گردیده‌ایم
بد بود گویند اگر تاجیک و ایرانی جداست
(عطاخان سیف‌الله‌زاده)
 
بمیرم من به نام پاکت ایران، بسازم سجده من در خاک ایران
فدای آن زبان و آن کلامت، فدای آن همه ادراکت ایران
(معتبر رشتی)
 
 ارتباط و در ادامه، تاثیر فرهنگی ایران بر مردم تاجیکستان مجموعه‌ای از فعالیت‌های هم‌صنف و زنجیره‌ای است که نمایشگاه کتاب نیز جزئی از آن بوده و رویدادهای دیگری چون برگزاری جشنواره‌های فرهنگی و هنری، تبادل دانشجو بین دو کشور، ارتباطات علمی و فرهنگی (توریسم علمی یا برگزاری همایش‌های علمی و فرهنگی)، تولید محتواهای فرهنگی شامل موسیقی، نقاشی، شعر و داستان یا رسانه‌ای مانند عکس، فیلم، پویانمایی و بازی و انتشار این دست محتوا در رسانه‌های آن‌لاین و اجتماعی با زبان ملت هدف نیز اجزای دیگری از این زنجیره به‌شمار می‌آیند.

 پس از سال‌ها سوءتفاهمات بین دو ملت خویشاوند، گام اول با تدبیر خانه کتاب و ادبیات جمهوری اسلامی ایران و حین برگزاری سی‌و‌سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال 1401 برداشته شد و هیئتی 25 نفره شامل فعالان عرصه حوزه کتاب و نشر و مطبوعات تاجیکستان به نمایشگاه کتاب تهران دعوت شده و ضمن بازدید از نمایشگاه و فعالیت‌های فرهنگی در حاشیه آن، تلاش شد با صنعت نشر و بازار کتاب ایران بیشتر آشنا شوند.

این قدم مدبرانه، پاسخی درخور از طرف تاجیک را باعث شد و متولیان فرهنگی این کشور ضمن دعوت از خانه کتاب و ناشران ایرانی برای حضور در دهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب دوشنبه، هزینه غرفه، اسکان، تغذیه و حمل‌ونقل طرف ایرانی در تاجیکستان را به‌صورت رایگان متقبل شدند.

در همین راستا انتشارات به‌نشر به‌عنوان نماینده ناشران ایرانی با معاضدت خانه کتاب و ادبیات جمهوری اسلامی ایران به دعوت وزارت فرهنگ جمهوری تاجیکستان پاسخ مثبت داده و تلاش کرد نماینده‌ای شایسته برای ناشران و کشور عزیزمان، ایران باشد.

دهمین دوره نمایشگاه بین‌‌المللی کتاب دوشنبه (تاجیکستان) از 14 تا 16 دسامبر 2022 مطابق با 23 تا 25 آذرماه 1401 به مدت 3 روز در مجموعه فرهنگی صدرالدین عینی شهر دوشنبه برگزار شد. در این نمایشگاه ناشران شاخص تاجیکستان چون ادیب، عرفان، نشر معاصر، فرهنگ و اطلاعات، دایره‌المعارف تاجیکستان، شرق آزاد، معارف دانش، استقبال، بی‌باک و موسسه چاپخانه دوشنبه و کشورهای هند، روسیه، بلاروس، ترکیه، ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان حضور داشته و جدیدترین آثار خود را به نمایش گذاشتند.

در این نمایشگاه برای غرفه جمهوری اسلامی ایران، فضایی 9 متری درنظر گرفته شده و برخلاف ناشران کشورهای دیگر، بهترین فضا و درکنار ناشران مهم کشور تاجیکستان جانمایی شده بود.

غرفه جمهوری اسلامی ایران در این نمایشگاه با استقبال پرشور مخاطبان روبه‌رو شد، به‌طوری‌که نیمی از کتاب‌های عرضه‌شده در این غرفه در ساعات اولیه روز افتتاحیه خریداری شده و تا روز پایانی نیز بخش عمده‌ای از کتاب‌ها به فروش رفت. این اتفاق با توجه به تجربیات دیگر نمایشگاه‌های خارجی، نادر و نشان‌دهنده عشق و علاقه‌ای است که تاجیک‌ها به فرهنگ و ادبیات فارسی دارند و علی‌رغم تأثیر شدید جریان مهاجم و پرشتاب «روسی‌کنانی» و حذف زبان و نگارش فارسی از اوراق رسمی و کتاب‌های درسی، نمایانگر حس ملیت و هویت‌جویی این مردمان است که سبب می‌شود که با آغوش باز به سوی هر متن و نوشته به زبان فارسی بشتابند.

در مراسم اختتامیه دهمین دوره نمایشگاه کتاب دوشنبه با توجه به اقبال شگفت‌انگیز مخاطبان به غرفه جمهوری اسلامی ایران و حسب ارتباط موثر متولیان این غرفه با اهالی فرهنگ و ادب کشور تاجیکستان، لوح یادبودی از طرف وزارت فرهنگ جمهوری تاجیکستان به انتشارات به‌نشر (به عنوان نماینده جمهوری اسلامی ایران) اهدا شد و ضمن تقدیر از نماینده ایران از دیگر ناشران و فعالان فرهنگی ایران برای شرکت در نمایشگاه‌های سالیان آتی دعوت به عمل آمد.

اکنون که در مسیر ارتقای همکاری دو کشور میزبان کشور تاجیکستان در نمایشگاه کتاب هستیم، پیشنهاداتی برای تقویت این رابطه و پیشبرد اهداف فرهنگی دو کشور ارائه می شود:

به‌عنوان اولین پیشنهاد، ضروری است که با همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و خانه کتاب و ادبیات، کارگروهی مشتمل بر افراد مطلع و دغدغه‌مند حوزه فرهنگی ایران و تاجیکستان در راستای فعال‌شدن اسناد تفاهم تشکیل شده و این کار در یک زمان معین و محدود به نتایج مطلوب و عملی منتهی شود.

تهیه و تدوین شیوه‌نامه‌ای در موضوع چارچوب محتوا و صورت‌بندی کتاب و محصولات فرهنگی که قرار است در آینده به کشور تاجیکستان ارسال شده و در آن دیار عرضه شود.

برپایی نمایشگاه مشترک کتاب جمهوری اسلامی ایران در جمهوری تاجیکستان یکی از ضروری‌ترین و اثرگذارترین فعالیت‌ها در سپهر اقدامات فرهنگی بین دو کشور محسوب می‌شود.

یکی از اتفاقات تلخی که در زمستان روابط فرهنگی ایران و تاجیکستان به وقوع پیوست، نیمه‌تعطیلی اجباری بخش کتاب‌های فارسی در کتابخانه ملی تاجیکستان بود که این حادثه شوم، باعث محروم‌شدن خیل عظیمی از پژوهشگران، دانشجویان و دانش‌آموزان علاقه‌مند به زبان فارسی به روزآمدترین کتب در این حوزه گردید. لازم است برای ترمیم این زخم ناسور، پویشی با عنوان اهدای کتاب توسط خانه کتاب و ادبیات و ناشران ایرانی به بخش کتب فارسی کتابخانه ملی تاجیکستان طراحی و اجرا شود.

با عنایت به ضرورت گسترش روابط، سفر و حضور نویسندگان، ادیبان، شعرا، فعالان فرهنگ و رسانه و اصحاب نشر ایرانی در کشور تاجیکستان و دعوت از اهالی هنر، ادب، روشنفکران و روزنامه‌نگاران تاجیک در ایران بدیهی بوده و لازم است سازوکاری برای انتخاب افراد شایسته طراحی شده و بودجه معینی برای این منظور درنظر گرفته شود. در این حوزه علاوه بر بهره‌مندی از نظرات کارشناسان و صاحب‌نظران ایرانی می‌توان از دیدگاه انجمن‌های غیردولتی ایران و تاجیکستان و همچنین کارشناسان تاجیک نیز بهره برد.

کتاب‌دوستان تاجیک به‌شدت مشتاق خرید پستی و غیرحضوری کتاب‌های فارسی از مبداء ایران هستند و البته در این خصوص فعالیت‌هایی صورت گرفته است اما گرانی افسارگسیخته و غیرقاعده‌مند خدمات حمل بار هوایی موجب شده که امکان ارسال کتاب به این کشور به حداقل ممکن برسد. لازم است تمهیداتی در خصوص حذف هزینه گمرکی صدور کتاب و تخفیف ویژه حمل بار هوایی صورت پذیرد.

امید است اکنون که چنین تصمیم شایسته ای گرفته شده، مذاکرات و برنامه‌‎ریزی‌ها به گونه‌ای باشد که هر دو کشور جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان از این رویداد نهایت بهره فرهنگی را ببرند و اتفاقات خوب و موثری در زمینه فعالیت‌های کتاب محور انجام گیرد.

تهی از گرد و کین بادا، به راه مهر و دین بادا
سمایی در زمین بادا، دل تاجیک و ایرانی
نظام قاسم»