فرهاد دشتکی‌نیا، مترجم و عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه باهنر کرمان درباره کتاب «در خانه همسایه‌ها» به خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) گفت: این کتاب مقطعی از خاطرات محمدامین رسول‌زاده را پوشش می‌دهد که دوره تبعید اجباری و آوارگی او در اروپاست که در این مقطع به آلمان، فرانسه و ترکیه می‌رود و در نهایت در ترکیه می‌ماند. 

او افزود: بخش دیگری از کتاب خاطرات رسول‌زاده، مصاحبت با استالین در دوره انقلاب اکتبر 1917 است که در فصل نخست کتاب جای گرفته است که شامل تجربه دوران بازداشت، تبعید و زندگی در مسکو و برخوردهایی که با استالین در دوران جوانی داشت تا زمانی که از مسکو فرار می‌کند. دیدگاه‌های استالین درباره مسائل مختلف، اختلاف‌هایی که رسول‌زاده با استالین درباره موضوعات سیاسی در منطقه قفقاز، آسیای صغیر، آناتولی و مناطق دیگر داشت. به طور کلی ارتباط رسول‌زاده با استالین (از زمان جوانی تا دوره فرار از مسکو) بخشی از مضمون و محتوای کتاب است.

عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه باهنر کرمان عنوان کرد: اشغال قفقاز از سوی ارتش سرخ، موضوع دیگری در خاطرات رسول‌زاده است که در 1920 اتفاق می‌افتد و جمهوری‌های قفقاز را از بین می‌برد و قاعدتا یکی از این جمهوری‌ها، جمهوری آذربایجان بود که رسول‌زاده رئیس‌جمهور آنجا به شمار می‌رفت و از بین رفت. همچنین مطالب پراکنده‌ای درباره انقلاب 1905 روسیه دارد و تاثیری که بر منطقه گذاشت که این مطلب به صورت مقاله در پایان کتاب منتشر شده است.

دشتکی‌نیا با مهم برشمردن کتاب «در خانه همسایه‌ها» گفت: بخش جالب توجه کتاب، خاطراتی است که رسول‌زاده اشاره به ایران دارد، در واقع دل‌مشغولی رسول‌زاده درباره ایران مساله کهنی است که تا پایان عمر با او بود. برای همین در خاطراتش هم به اقتضای بحث‌هایی که مطرح می‌کند، به چند نکته درباره ایران می‌پردازد؛

نخست، سیاست دولت شوروی درباره ایران که از زبان استالین نقل می‌شود که از همان ابتدا شوروی چه نوع سیاستی را قصد داشت در مقابل ایران اتخاذ کند. از طرف دیگر اشاراتی که به انقلاب مشروطه ایران دارد، همان‌طور که می‌دانید رسول‌زاده از چهره‌های موثر مشروطه دوم ایران بود که به انتشار روزنامه «ایران نو» دست زد. 

او با شرح نگاهی که رسول‌زاده به فعالیت موسسات شرق‌شناسی شوروی داشت، ادامه داد: وقتی موسسات شرق‌شناسی در شوروی با اهداف مشخص در حال شکل‌گیری بود، رسول‌زاده در تبعید اجباری است و یکی از گزینه‌های اصلی عضویت در انجمن‌ها و موسسات شرق‌شناسی است، اما او وقتی درمی‌بابد که هدف از تاسیس این موسسات بیش از این که علمی باشد، سیاسی است، در نهایت با وجود تاکید و حتی تهدیدی که از سوی دولت شوروی برای عضویتش وجود دارد، آن را قبول نمی‌کند اما مطالعاتی که در دوره تبعیدش درباره ایران و قفقاز انجام می‌دهد باعث می‌شود با یکسری از شرق‌شناسان مشهور مانند پروفسور مار و بارتولد ارتباط داشته باشد و با آنها درباره تاریخ و فرهنگ ایران و آذربایجان بحث و گفت‌وگو گند.

مترجم کتاب «در خانه همسایه‌ها» با نگاهی به موضوع اران و آذربایجان و نقش رسول‌زاده در آن بیان کرد: افسانه‌ای که مساواتی‌ها درباره منطقه آذربایجان ما در نامگذاری اران یا آران به آذربایجان ساختند کار رسول‌زاده بود و باعث شد که نام آن را به آذربایجان تغییر دهند. در بخشی از این خاطرات روای به شکلی می‌گوید این دو منطقه از دوران تاریخ نام هردوشان آذربایجان بوده است که من در پاروقی همین قسمت مطلب مفصلی در نقد دیدگاهش نوشتم. 

دشتکی‌نیا با مهم برشمردن خاطرات درباره قضیه خودمختاری آذربایجان ما در دوره استالین گفت: اما موضوع آذربایجان وقتی مهم می‌شود که رسول‌زاده ماجرایی را شرح می‌دهد، درباره وقتی که استالین او را به کاخ کرملین دعوت می‌کند و در هنگام گفت‌وگو با استالین متوجه می‌شود در سطوح عالی دولت شوروی موضوعی به صورت جدی مطرح می‌شود درباره آنجه که بعدا خودمختاری آذربایجان ما از سوی فرقه دموکرات و با حمایت شوروی به وجود آمد. به نظرم این موضوع نکته مهمی است، زیرا معمولا این‌طور برداشت می‌شود که حمایت شوروی از خودمختاری آذربایجان در سال 1324 هنگام جنگ جهانی دوم شکل گرفت، در حالی که خاطرات رسول‌زاده از سال 1319 است و در آنجا مطرح می‌کند که حداقل در میان طیفی از دولتمردان شوروی مساله اتحاد دو آذربایجان را مطرح کرده بودند.