خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قم - یونس عزیزی: اهمیت دوران کودکی و نوجوانی در تبدیل شدن مخاطبان این رده سنی به افرادی کتابخوان و علاقه‌مند به مطالعه بر کسی پوشیده نیست؛ اگر کودکان از همان ابتدای دوران خردسالی با کتاب مانوس باشند، می‌توان به آینده بهتری برای آنان امیدوار بود. با این وجود حوزه نشر کتاب کودک مشکلات مضاعفی نسبت به سایر بخش‌ها دارد؛ کتاب کودک به فاکتورهایی مانند جذابیت نیاز دارد، چرا که در نگاه نخست کودک کتاب را به خاطر زیبایی ظاهری‌ انتخاب می‌کند و بعد به محتوا می‌رسد. در این میان نقش ناشران، نویسندگان و فعالان فرهنگی این حوزه، بسیار مهم و پررنگ است. به همین بهانه سراغ چند ناشر حوزه کودک و نوجوان در قم رفتیم تا نظر آنها را پیرامون چالش‌ها و مشکلات تولید و انتشار و عرضه کتاب‌های این حوزه جویا شویم.

مسئولان فرهنگی قم در انتقال محتوای غنی حوزه کتاب کودک، همکاری نمی‌کنند
محمدحسین قاسمی، مدیر نشر کتابک در قم، در رابطه با ظرفیت این استان در حوزه نشر گفت: صنعت نشر قم در بین 32 استان کشور پس از تهران حرف اول را می‌زند و از ظرفیت بالایی برخوردار است. در چند سال اخیر از نظر فنی و محتوایی استان قم به سطحی رسیده که در حوزه کودک و بزرگسال جزء برگزیدگان نشر ایران قرار می‌گیرد.
قاسمی به تاثیر استان قم در تولید محتوای کتاب کودک اشاره کرد و یادآور شد: به‌خاطر وجود نویسندگان و مولفان متعدد در این حوزه در استان به نظر می‌رسد تاثیر قم در تولید محتوای کتاب کودک فوق‌العاده باشد؛ اما در انتقال این محتوا، مسئولان فرهنگی قم همکاری لازم را انجام نمی‌دهند. این در حالی است که ناشران و مدیران فرهنگی باید با نگرش‌های جدید از نویسنده‌ها بخواهند در تولید محتوا با نگاه‌های متفاوت وارد عرصه شوند.

وی بخش خصوصی را دارای ظرفیت‌های قابل توجهی دانست و گفت: ظرفیت‌های قابل توجهی در بخش خصوصی وجود دارد اما چون از طرف دولت و نهادهای مربوطه کمتر حمایت می‌شوند، متاسفانه به موفقیت‌های چشم‌گیری نمی‌رسند. نهادهای فرهنگی و دولتی در سال‌های قبل بودجه‌های قابل ملاحظه‌ای در اختیار داشتند اما در حال حاضر چندان فعال نیستند.

مدیر نشر کتابک با بیان اینکه وضعیت بحرانی نشر فقط با محتوای تازه و شکل و ساختار مدرن می‌توانند پایان پیدا کند، اضافه کرد: ما با آثار تولیدشده در دنیا از نظر محتوا فاصله‌ای نداریم و با توجه به فعالیت‌های متمایز برخی ناشران این فاصله کم شده است. امیدوارم با حمایت نهادهای فرهنگی نشر به‌زودی پله‌های موفقیت را پشت سر بگذاریم.

ورود بدنه کارنابلد دولتی در فضای جدی نشر حاصلی جز خرابی نداشته است
سعید سعادت، مدیر دفتر کودک و نوجوان انتشارات کتاب جمکران اما، قم را به عنوان یک پایگاه بزرگ و قوی فرهنگی، پشتوانه نشر کشور برشمرد و گفت: قم پشتوانه‌ای دارد که ریشه‌های اعتقادی ایران و جهان اسلام را تقویت می‌کند و برای فعالیت‌های مختلف فرهنگی پشتوانه خوبی به شمار می‌رود. از طرفی صبغه فرهنگی و انقلابی قم در کنار نزدیکی به فضای دانشگاهی تهران، بستر بسیار مناسبی برای نشر شده است.

وی به مشکلات مربوط به رکود اقتصادی و بی‌تدبیری در کنترل چرخه اقتصادی کشور اشاره کرد و گفت: مشکلات اقتصادی کشور به نشر هم رسیده است. الان با موجی از تعطیلی چاپخانه‌ها و ناشران روبه‌رو هستیم که به دلایل مختلف از قطار نشر قم پیاده شده‌اند. راحت بگوییم، حال نشر قم خوب نیست. حال نشر در کل کشور خوب نیست.

سعادت، تولید کتاب کودک در قم را لزوما برخاسته از فضای سنتی و شهری قم ندانست و بیان کرد: ناشران مذهبی برای همه مردم ایران و بعضی هم برای مردم سایر کشورها کتاب تولید می‌کنند. برخی هم برای یکی شدن با فضای عمومی کشور کتاب‌هایی را که در شهرهای دیگر به‌خصوص تهران پرفروش هستند، منتشر می‌کنند. امروزه نمی‌توانیم به همان شکل سنتی، ناشران قم را از ناشران تهران یا ناشران نجف یا ناشران آنکارا، متمایز و منفک کنیم؛ چون فضای عمومی کشور با توجه به گسترش ارتباط‌های بین فرهنگی و بین نسلی در حال یک‌شکل شدن است. البته این مراوده‌ها و یک شکل شدن‌ها یک ویژگی خوب برای فضای نشر دارد که باعث می‌شود سوال‌ها و دغدغه‌های مختلفی در مقابل دست اندرکاران نشر مثل ناشران، نویسندگان و مترجمان قرار بگیرد.

مدیر دفتر کودک و نوجوان انتشارات کتاب جمکران قم انتقاداتی را هم به نویسندگان، ناشران، مسئولان و مدیران فرهنگی قم وارد کرد و یادآور شد: مشکل اصلی فضای نشر کودک و نوجوان در میان ناشران کودک و نوجوان قم و کشور، عدم تناسب میان نیاز نسل مخاطب و تولیدکننده محتوا است.

وی اضافه کرد: چند وقت پیش در جلسه‌ای با برخی فعالان و صاحب‌نظران نشر کودک و نوجوان قم، عرض کردم که متاسفانه بیشتر کتاب‌های کودک و نوجوان ما توسط نگاهی تولید می‌شود که آن نگاه در 50 سال پیش مانده است؛ چون نویسنده و ویراستار محتوایی و ناشر با توجه به فضای کودکی خودشان با مخاطب امروزی برخورد می‌کنند، در صورتی که مخاطب ما برای 10 سال آینده خودش برنامه‌ریزی می‌کند. یعنی ما الان 60 سال عقب هستیم.

سعادت در پاسخ به این سوال که برای برون‌رفت از این وضعیت چه کار باید کرد؟، گفت: اول باید مشخص کرد ما کجای کار هستیم؟ ببینیم کتاب‌های کودک و نوجوان ما چه موضوعاتی را پوشش می‌دهد؟ برای انجام این کار البته به دستگاه‌های عریض و طویل پژوهشی نیازی نیست؛ هر ناشر کاربلدی برای خودش این نظام موضوعی را دارد. به عنوان مثال، خود ما روی تارنمای رسمی انتشاراتمان، این نقشه راه را منتشر کرده‌ایم.
مدیر دفتر کودک و نوجوان انتشارات کتاب جمکران قم، نکته دومِ حائز اهمیت را در این حوزه، حرکت بر اساس نظام موضوعی یادشده دانست و افزود: ما باید برای خودمان هویت شکل بدهیم؛ صِرف چاپ 4 رنگ کتاب و کاراکترهای بچگانه داشت در کتاب، ما را تبدیل به ناشر کودک و نوجوان نمی‌کند. ما باید به مخاطب اصلی خودمان که بچه‌ها هستند و مخاطب فرعی خودمان که خانواده‌ها باشند، اعلام کنیم که ما ناشری هستیم که نیازهای اساسی شما را پاسخ می‌دهیم.

وی نقش نهادهای فرهنگی و دولتی را صرفا به عنوان مشاوران و کارگزار ناشران خصوصی مطرح کرد و گفت: به هیچ عنوان نباید برای نهادهای فرهنگی و دولتی شأن تصمیم‌گیری قائل شد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان ابزار حاکمیت و دولت در حوزه فرهنگ، باید وظایف ذاتی خودش را در این 40 سال انجام داده باشد. واقعیت این است که ورود دولت و بدنه کارنابلد دولتی در فضای اجرایی و جدی نشر که حاصل تجربه روزمره بزرگوارانی است که عمر خودشان را در این حوزه صرف کرده‌اند، جز خرابی چیزی به دنبال نخواهد داشت.

سعادت ادامه داد: نهایت کمک دولت، نظارت بر کلیت حرکت ناشران و معاونت فکری و مشورتی به آنهاست. مانند ممیزی محتوایی کتاب که حراست از فضای فرهنگ عمومی کشور است، یا رصد بازار بین المللی و گزارش به ناشران داخلی که خارج از توان بیشتر ناشران ایرانی است. مثل کمک‌های اقتصادی که ناشر را برای گسترش کار به تکاپو بیندازد و نه کمک بلاعوض یا خرید بی‌قاعده که ناشر را تنبل می‌کند و مخاطب را دلسرد. دولت فقط لطف کند قاعده بازار را به هم نزند!

مدیر دفتر کودک و نوجوان انتشارات کتاب جمکران قم در پایان به آثار محتوای کتاب‌های تولیدی اشاره کرد و گفت: متأسفانه ما هنوز در حیطه محتوا مشکل داریم. هنوز نتوانسته‌ایم مخاطب ایرانی و غیرایرانی را با خودمان همراه کنیم. ما نتوانسته‌ایم با مخاطب غریبه درست ارتباط برقرار کنیم. البته این را هم بگویم که در فضای نشر قم و کل کشور، ناشران خیلی خوب و بزرگی داریم که این مشکلات را حل کرده‌اند و نامشان در فضای نشر می‌درخشد و به‌صورت حرفه‌ای به کار خودشان ادامه می‌دهند. ولی این مشکل عمومی بقیه ناشران ما است.

تنوع چاپ جایگاهی در حوزه چاپ و نشر قم ندارد
ریحانه فضلی‌خانی، مدیرمسئول انتشارات یوتا در قم هم فضای نشر در این استان را در وضعیت مطلوبی ارزیابی کرد و گفت: اوضاع نشر کتاب در قم به خاطر ویژگی فرهنگی شهر قم و وجود مؤسسات، مدارس علمیه و دانشگاه‌های مختلف، به‌خصوص در زمینه‌های علوم انسانی و  کتب مذهبی، از وضعیت مطلوبی برخوردار است. هرچند گاهی اوقات به خاطر شرایط اقتصادی کشور این وضعیت دچار افت و خیزهایی می‌شود، ولی روند تولید و نشر در قم همواره به عنوان یکی از قطب‌های نشر کشور  قابل قبول است. فضلی‌خوانی به ظرفیت‌های محتوایی و فنی ناشران قمی اشاره کرد و توضیح داد: فعالیت ناشران قمی در حوزه‌های علوم انسانی و مذهبی است و کمتر در زمینه‌های دیگر فعالیت می‌کنند، اگرچه در سال‌های اخیر گرایش به تولید کتاب‌های عمومی و رمان هم دیده می‌شود، ولی کماکان بیشترین میزان تولید در زمینه کتب مذهبی و علوم انسانی و حوزوی است. از لحاظ امکانات فنی هم، با وجود بیش از صد چاپخانه و پنجاه لیتوگرافی و هفتاد صحافی، تنوع کار کمتر دیده می‌شود و بیشتر تمرکز روی تولید کتاب‌های متنی و یا کتاب کودک به صورت ساده قرار دارد، و تقریبا فعالیت‌های پس از چاپ یا تنوع چاپ جایگاهی در حوزه چاپ و نشر قم ندارد.

مدیر انتشارات یوتا ادامه داد: در حوزه کتاب‌های کودک وجود چند ناشر بزرگ مانند انتشارات جمال، براق، جمکران و کتابک توانسته تا حدودی نیازهای مخاطبان در حوزه کتاب‌های مذهبی کودک را برآورده کند ولی باز هم نبود تنوع در ظاهر کتاب‌ها و همچنین بهره نگرفتن از تکنیک‌های هنری و نرم‌افزاری باعث شده که نسبت به کتاب‌های کودک در زمینه‌های دیگر عقب‌تر باشند.

وی سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این حوزه را مفید ارزیابی کرد و گفت: بخش خصوصی با استفاده از تجارب جهانی در زمینه تولید کتاب می‌تواند در این زمینه اثرگذار باشد، ولی حمایت‌های دولت از جمله تبلیغ و ترویج کتابخوانی به صورت عمومی و حمایت از ناشران نوآور به صورت اختصاصی می‌تواند زمینه فعالیت بخش خصوصی را سهل و آسان‌تر کند.
این فعال حوزه نشر با انتقاد از مصرف بی‌رویه بودجه توسط دستگاه‌های دولتی بیان کرد: اغلب نهادهای فرهنگی دولتی بدون در نظر گرفتن راندمان، مصرف‌کننده بودجه هستند و بیشتر بودجه در این نهادها صرف هزینه‌های جاری می‌شود، برای همین همیشه از کمبود بودجه صحبت می‌کنند. در واقع هزینه‌های سرسام‌آور جاری دستگاه‌های دولتی، بودجه‌ای برای حمایت از بخش خصوصی باقی نمی‌گذارد.

فضلی‌خوانی در پایان تصریح کرد: بازار بسته تولیدات داخلی، بی‌توجه به بحث مخاطب‌شناسی جهانی، ناآشنایی با بازارهای بین‌المللی و استفاده نکردن از تکنیک‌ها و ابزارهای روز دنیا، موجب شده که تولیدات ما فقط مصرف داخلی داشته باشد. از آن سو اما، موفقیت آثار خارجی در پیدا کردن ذائقه مصرف کننده، استفاده از نویسنده‌های حرفه‌ای، بازاریابی جهانی، تکنیک‌های تولید، تبلیغات و همچنین ایجاد بازار مصرف بزرگ، باعث موفقیت آنها در خلق و فروش آثارشان شده است.