به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به مناسبت هفته کتاب و کتابخوانی، نخستین ویژه‌برنامه‌«پنج شب، پنج کتاب، پنج شخصیت» را عصر روز گذشته برگزار کرد.در این شب، از کتاب جدید سیدمصطفی محقق داماد با عنوان «مکتبِ اجتهادیِ آخوند خراسانی» رونمایی شد. در این برنامه، اکبر ثبوت، رحیم نوبهار، داوود فیرحی و علی ططری سخنرانی کردند.

ابراهیمی دینانی در این نشست با بیان اینکه درباره نویسنده و كسی كه كتاب درباره آن نوشته شده سخن می‌گوید گفت: از عجایب عالم این است كه كلمه اجتهاد به معنای آنچه که تفسیر به رای است، مذمت شده و اگر اجتهاد به معنی كوشش در فهم آیات و روایات باشد، معنای مثبت دارد.
وی ادامه داد: در تاریخ اسلام از شافعی تا امروز علمی به وجود آمده به نام حصول كه نظیر ندارد. علوم دیگر مانند فلسفه، طب و ... هم بوده اما ما علم حصول را در هیچ كشوری نداشتیم و این علم در جهان اسلام متولد شده و می‌كوشد از آیات و روایات احكام خدا را استخراج كند.

وی با بیان اینکه هر علمی موضوعی دارد و موضوع علم حصول ادله اربعه است افزود: اما برخی دیگر به این که حصول علم ادله اربعه باشد، اشكال وارد كردند. برخی دیگر نیز موضوع علم حصول را این دانستند كه فقیه برای فتوای خودش حجت قائل است و این حجت موضوع علم حصول است.

به گفته این استاد فلسفه: علم حصول بسیار دقیق است و در این رشته قهرمانان زیادی از جمله میرزای قمی پرورش یافته است. شیخ انصاری نیز از دیگر قهرمانان این علم است كه كتاب رسائل را نگاشته است. آخوند خراسانی نیز از دیگر طلایه داران این حوزه صاحب كفایه الاصول است. یعنی اگر كسی این كتاب را بخواند برایش كافی است. آخوند خراسانی درباره علم حصول دقیق می‌گفت و اصولش برتر بود چون او فلسفه خوانده بود و با استفاده از آن علم را تعالی داد.

ابراهیمی دینانی با بیان اینکه امروز عده زیادی درگیر وضع الفاظ هستند گفت: ویتگنشتاین که درگیر حوزه معناست، می‌گوید ما از مصداق به معنی می‌رویم. اما علمای ما خلاف این را می‌گویند و چه بحث‌ها كه در این باره می‌شود.

وی با اشاره به اینکه مدلول، مفهوم و معنی موضوعات علم حصولند كه هر كدام تعاریف خاصی دارند افزود: اینجاست که باید پرسید معنی كجاست؟ در ذهن است یا خارج؟ آیا چیزی هست كه در عالم معنی نداشته باشد. بی معنی هم حتی معنایی دارد! پس معنی كجاست؟ من معنی را درست می كنم یا معنی مرا می‌سازد؟ معنی كجاست كه معنی نباشد؟! مولوی می‌گوید معنی خود ماست! امروز هم تازه‌ترین مباحث فلسفه غرب و زبان شناسی به این موضوع اختصاص یافته است. 

ابراهیمی دینانی با اشاره به اینکه آخوند خراسانی در این موضوعات بحث كرده است و آنجا كه قضا و قدر مطرح می‌شود زیركانه از كنار آن می‌گذرد گفت: او به روح زمانه خود آشناست. محقق داماد نویسنده کتاب نیز آخوند زمانه ماست. پدر ایشان جز اركان ماست و در اصول بی‌نظیر بوده است. فرزند ایشان هم فقه، اصول و فلسفه خوانده و در غرب هم دكترا گرفته است. ایشان امروز باید در حقوق بین‌الملل حرف بزند چون هم حقوق اسلامی را می‌داند و هم حقوق غرب را  خوب خوانده بنابراین باید از او كه حقوق و فلسفه را می‌داند استفاده كنند.
اكبر ثبوت نیز در بخش دیگری از این نشست با بیان اینکه من چون كتاب فراتر از حدم است درباره آن نمی‌توانم سخن بگویم گفت: با این وجود  به اصحاب فكر باید تبریك بگویم كه روزگار غربت و تحریف آخوند خراسانی به دست یک فلیسوف، حقوق‌دان و کسی که دنیا را می‌شناسد به سر آمده است. این كتاب گام مهمی برای شناسایی یكی از مغزهای تاریخ ماست و امیدوارم گام‌های بعدی هم درست برداشته شود.

وی با اشاره به کتاب قوانین الاصول میرزای قمی افزود: در این کتاب این سوال مطرح می‌شود که آیا كسی كه از مذهب و دین حق پیروی نمی‌كند در برابر حق مواخذه می‌شود یا خیر. خیلی‌ها به این موضوع در كتاب‌های اصول و ... پرداختند اما تفصیلی‌ترین بحث را میرزای قمی كرده است. میرزای قمی می‌گوید كسی كه از آیین حق پیروی نمی‌كند چند فرض دارد؟ می‌داند یا نمی‌داند؟ 

ثبوت افزود: او به این نتیجه می‌رسد فقط كسی مواخذه می‌شود که می‌داند باید پیروی كند و در عین حال تعمدا از آیین باطل پیروی می‌كند.

رحیم نوبهار استاد حقوق اسلامی دانشگاه شهید بهشتی نیز با بیان اینکه دغدغه بسیار مهم كتاب مساله انقباض در اجتهاد و تسلط روح تقلید است عنوان کرد: اگر امروز در مطالعه تاریخ ادوار فقه سخن می‌گوییم كه زیر سیطره شیخ طوسی بوده و کسی جرات اجتهاد نداشته اکنون نیز به تسلط شهرت گرایی مبتلا هستیم. راهكار آیت الله محقق داماد هم در این باره آزاد اندیشی است. دغدغه دیگر او در این اثر، توسعه دامنه سخن گفتن به نام خداوند است. این دغدغه بزرگ و مقدسی است اما در یك كلام بخشی از راهكارهای استاد محقق داماد، درك حجیت عقلایی است به شرط آن كه همچنان عقلایی باشند و به خداوند نسبت داده نشود. استاد می‌گوید باید به مدل آزمون و خطا روی بیاوریم و به تجربه خود و دیگران اهمیت بدهیم.

وی ادامه داد: از سوی دیگر اسلام دینی متن محور است و علت فربه شدن مباحث تفسیر در آن اهمیت متن است. در كتاب هم به نظریه روح معنا اشاره شده است. اما مساله خرد گریزی و خرد ستیزی نیز یكی از آفت‌های شریعت است كه محقق داماد به آن توجه كرده و ارجاع به عقل را راه برون رفت آن می‌داند.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه خوش بینی بیش از حد به منابع حدیث آسیب دیگر است گفت: باید دغدغه‌ها، بصیرت‌ها و منافع راویان حدیث را در این باره بررسی كرد. از سوی دیگر مساله دخالت نهاد قدرت در جای جای كتاب بررسی شده است. 

وی افزود: در بسیاری از موارد معضل است كه شریعت و فقه عاملی برای دسته بندی‌های موهوم و كرامت ستیز تبدیل شده است و این ویران‌گر است. راه حل كتاب پذیرش اصل كرامت انسانی به عنوان مبنا است، گرچه آخوند خراسانی این را نگفته ولی محقق داماد مبتنی بر نظر آخوند خراسانی استناد كرده است. به هر حال روح آخوند خراسانی از این توسعه و تعمیم محقق خوشحال می‌شود.

نوبهار با تاکید بر اینکه ما برداشت‌های عدالت ستیز از شریعت نداربم گفت: راه حل نویسنده کتاب این است كه اصل عدالت را مانند شهید مطهری در سلسله احكام تسری بدهیم. به بند كشیدن بندگان به نام دین معضل بزرگی است و محقق داماد در این راستا در كتاب از اصل عدم ولایت حرف می‌زند. او هوشمندانه در این اثر ذیل انواع آزادی‌های مدنی، سیاسی و اجتماعی سخن می‌گوید.

این استاد دانشگاه شهید بهشتی در پایان بیان کرد: استفاده هوشمندانه از مفاهیم موجود در میراث گذشتگان یكی از محورها و نگاه های كتاب است. استاد محقق داماد در این كتاب از استادشان آیت‌الله منتظری نقل كردند كه اگر ما یك دهم یا یك صدم از ابتكارات علامه حلی را در فقه داشتیم مشكلی نداشتیم. من نیز می‌گویم ما اگر تنها یك محور از این کتاب را بپذیریم مشكلات حل می‌شود.
داوود فیرحی نیز در بخش دیگری از این نشست با بیان اینکه این کتاب سوغاتی  ارزشمندی به سنت مسلمانی اضافه می‌کند گفت: من كتاب را خواندم و جز موضوعاتی است كه عاشق طرح آن در حوزه عمومی هستم. البته به نقل از نویسنده‌ای می‌گویم هیچ گاه در نقطه صفر نوشتن رخ نمی‌دهد مگر اینكه نویسنده موضع داشته باشد.

وی ادامه داد: این كتاب بسیار منسجم است و هر لحظه با دنیای جدیدی ما را آشنا می‌کند. كتاب شامل سه بخش تاریخ اجتهاد شیعه، پرداختن به قهرمان تجدد یعنی آخوند خراسانی و اجتهادهای ناب خود استاد محقق داماد است.

وی با اشاره به توانمندهای آخوند خراسانی اضافه کرد: هنر بزرگی است كه كسی یك حركت اجتماعی را از فشل شدن نجات بدهد و به یك نتیجه محصل برساند كه آن شورای ملی است و آخوند خراسانی چنین كاری كرده است. محقق داماد هم سعی می‌كند ایده خود را پشت آخوند خراسانی متوقف نكند بنابراین نوآوری‌های این كتاب بر مبنای اجتهاد آخوند خراسانی و بسیار فراتر از آن است.

این استاد دانشگاه تهران افزود: خیلی وقت است كه بحثی درون مذهب پیدا شده مبنی بر اینكه ادله اجتهاد هم ارز هستند؟ آثار مختلف می‌گویند یكی از راهكارهای افزایش شتاب موتور اجتهاد تقسیم ادله به مرجع و عادی است.
 
وی با بیان اینکه استاد محقق داماد در این کتاب به مباحثی چون عدالت و كرامت می‌پردازد گفت: خلاصه نظریه كرامت این است كه انسان بما هو انسان كرامت دارد و هیچ چیزی اعم از زبان، مذهب، تاریخ، مكان و ... نیست كه معارض این كرامت باشند. هر چه با این كرامت متعارض باشد، باز كرامت پایه است و آنچه می‌شكند ادله معارض است. باید بدانیم که این كرامت موجب تاسیس دولت مدرن در درون نظام اسلامی است. 

وی با تاکید بر اینکه مهمترین نتیجه كرامت در این كتاب برابری انسان‌ها در حقوق از جمله حق حیات، اعتراض به غاصبان و ... است عنوان کرد: امیدوارم این كتاب دیباچه سایر ایده‌های استاد شود.
علی ططری نیز در بخش دیگری از این نشست با بیان اینکه آخوند خراسانی در تاریخ جایگاه مستقلی دارد گفت: به لحاظ تاریخی این اهمیت دارد كه جایگاه آخوند كجاست؟ من به دنبال او در اسناد بودم و اسنادش را بازیابی كردم. ما در فقاهت شیعه كمبود منابع داریم و بهترین ابزار ما مستندات ماست. او یكی از چهره‌های تاریخ تشیع است و از محقق داماد برای زنده كردن نام او باید تقدیر کرد.

وی افزود: مكتوبات آخوند خراسانی او را مجتهدی كامل و جامع نشان می‌دهد. ایشان یك شخصیت جامع الاطراف است و  جریان سومی را در مكتب اجتهاد ایجاد كرد كه بسیاری از آن بی‌خبرند. او رهبر تاسیس بانك ملی در جریان مشروطیت بود و در تقویت ارتش مكاتبات زیادی مبنی بر قدرتمند كردن ارتش ایران دارد. همچنین آخوند خراسانی مكاتبات جالبی با علما مبنی بر سكوتشان دارد. 

ططری با طرح نکاتی درباره کتاب گفت: بحث آخوند خراسانی به لحاظ تاریخی باز است و هنوز اسناد زیادی درباره او بازیابی نشده است.

آیت‌الله محقق داماد نیز در بخش پایانی نشست درباره این کتاب سخن گفت و افزود: آثار قابل تامل زیادی از جمله کتاب اکبر ثبوت درباره آخوند خراسانی وجود دارد و من خاطرم هست که  مرحوم هاشمی رفسنجانی توسط حجت‌الاسلام دعایی کتاب اکبر ثبوت را برای من فرستاد. با این وجود چرا من این كار كردم و چرا به این فكر كردم و می‌خواهم موضوع آخوند خراسانی را ادامه بدهم؟

وی در پاسخ گفت: ما در كشور جمهوری اسلامی ایران زندگی می‌كنیم كه قانون اساسی دارد. اما در این قانون چهل سال قبل 10 پست كلیدی به مجتهد داده شده است و اساساس قرار است اجتهاد کشور را اداره كند. پس چه باید كرد كه كشور مشكل نداشته باشد؟ چون گاهی یك مشكل شرعی برای سیاست کلی ما موانعی ایجاد می‌كند.
 
وی ادامه داد: صد سال قبل یك شیخ فقیه از بعد فقاهتی تحول ایجاد كرده است آن هم زمانی که هنوز تركیه به این دموكراسی نرسیده است. در چنین شرایطی آخوند خراسانی این كار را کرده است. کسانی كه از لباس ما گله دارند باید بگویم دموكراسی را هم روحانیت آورد و كسی كه دغدغه دموكراسی داشت روحانیت بود. در آن دوره آخوند خراسانی به عنوان فقیه از چهارچوب فقاهت مشكلات را حل كرد و در این چهارچوب دموكراسی را برای ما آورد.

این استاد دانشگاه شهید بهشتی با تاکید بر اینکه امروز ما به یك آخوند خراسانی نیاز داریم كه كسی بالای آن حرف نزند گفت: امروز این شخصیت‌ها را كم داریم. من جوان بودم که كتاب شهید مطهری درباره حجاب چاپ شد و دگماتیست‌ها علیه او هجمه کردند اما یك فقیه قوی مانند پدرم گفت مطهری یادداشت‌های درس من را تقریر كرده است.

وی تاکید کرد: پس ما به یک آخوند خراسانی قوی نیاز داریم و كسانی كه حتی شاگرد شاگرد او نیستند مشخص نیست که امروز چه می‌گویند؟! ببینید امروز به اقلیت‌های دینی چه می‌گویند در حالی که این ها پاره‌های ملت ما هستند. اما عده‌ای حرف‌هایی می‌زنند كه با هیچ موازین فقهی تطبیق ندارد و معلوم نیست كجا درس خوانده‌اند و یا اینکه اصلا درس خوانده‌اند!