در نشست «نگاه اخلاقی به قرآن؛ آموزهها و مسائل» مطرح شد؛
جوادی: برداشتها از اخلاق در قرآن متفاوت است
معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در نشست «نگاه اخلاقی به قرآن؛ آموزهها و مسائل»، بیان کرد: مضامین اخلاقی قرآن را نباید از آیاتی که دارای متشابهات هستند استخراج و برداشت کرد. مسئله دیگر اینکه اخلاق در قرآن کریم با نتایج گره میخورد، ولی برداشتها متفاوت است و این ماهیت علم دینی است.
مهدی محسنیانراد از اساتید پیشکسوت ارتباطات در ایران، پیش از شروع این نشست به معرفی کتاب خود با عنوان «هنجارها در سه کتاب مقدس» پرداخت.
وی گفت: حدود 41 سال سابقه تدریس در دانشگاه دارم و رشته تخصصیام به دور از موضوع این کتاب است. ولی این سئوال پیش میآید که چرا سراغ این تحقیق رفتم و حدود پنج سال درگیر آن بودم؟ در رشته ارتباطات صحبت از این است که ما در دهکده جهانی زندگی میکنیم. مارشال مکلوهان سالها قبل پیشبینی کرد که یک سیستم عصبی جهانی چند دهه بعد شکل میگیرد و دنیا چنان به هم وابسته میشود که در هر گوشهای اتفاقی رخ دهد، همه درگیر آن میشوند. ولی این پیشبینی یکی دو دهه زودتر به وقوع پیوست و از سال 1990 دهکده جهانی آغاز شد.
محسنیان راد ادامه داد: سپتامبر 2011 در انجمن بینالمللی محققان ارتباطات در بوداپست مجارستان در سخنرانی خود گفتم دهکده جهانی به پایان میرسد و بعد از آن عصر جدیدی مانند بازارهای سنتی به وجود میآید که هر کالایی را میتوانید در آن عرضه کنید. شرط وقوع این اتفاق نیز این است که دستگاههایی ایجاد شود که بتوانند همزمان همه زبانها را ترجمه کنند. این نظریه بعدها در آمریکا و مصر منتشر و بهعنوان یک نظریه جدید در ارتباطات ثبت شد. چندین سخنرانی در این زمینه در کشورهای مختلف داشتیم و بهعنوان یک نظریه جدید در ارتباطات ثبت شد.
این استاد ارتباطات تصریح کرد: روزی در سفر حج در مسجدالنبی یکی از دانشجویان دکتری من که به زبان عربی مسلط بود در هنگام خطبه نماز در این مسجد سخنان فردی که سخنرانی میکرد را اینطور ترجمه کرد که وی به شدت به دعای کمیلی که شب پیش ایرانیان برگزار کردهاند حمله میکند، ولی مردم عادی متوجه این موضوع نبودند. همانجا به این فکر افتادم که چه خوب بود، اگر آدمها بدون حضور روحانیون سه دین (اسلام، مسیحیت و یهودیت) کنار هم مینشستند و درباره کتابهای خود صحبت میکردند که چه اندازه این کتابها باهم شباهت و یا تفاوت دارند.
وی افزود: بودجه این طرح پس از ارائه از سوی وزارت علوم تأمین شد. با یک نرمافزار خاص و یک تیم هفت نفره از تخصصهای حوزههای مختلف همچون علوم قرآنی، حوزوی و آموزش در دین یهود، این طرح تحقیقاتی را در مدت زمان حدود پنج سال پیش بردیم و امروز ماحصل آن تولید این کتاب است. کتاب حاضر سه سوال را دنبال میکند؛ نخست اینکه در این سه کتاب مقدس، چه بایدها و نبایدهایی مطرح شده است، دوم اینکه پاداشها و مجازاتها و بهعبارتی انگیزهها و ضمانت اجرایی این سه کتاب چیست و سئوال سوم این است که مخاطب این بایدها و نبایدها کیست؟ با این سه سوال و یک روش تحقیق جدید (تحلیل محتوای عمقی) این کار انجام شد.
محسنیان راد همچنین گفت: حامی تحقیق یکی از پژوهشگاههای وزارت علوم بوده و دانشگاه ادیان قم کتاب را منتشر کرد. تاکنون استقبال خوبی از کتاب صورت گرفته و به چاپ دوم نیز رسیده است. مدتی پس از چاپ کتاب با یک سری کنجکاوی جدید درگیر شدم و این سئوال در ذهنم شکل گرفت که وقتی خداوند به همه علوم اِشراف دارد، پس باید به دانش رشته من هم اِشراف کامل داشته باشد. باید دید در این کار ارتباطی، قواعد دانش ارتباطات چقدر تامین شده است. ویرایش جدید کتاب نوشته شد و عنوان آن نیز به «هنجارها، مجازاتها و پاداشها در سه کتاب مقدس» تغییر پیدا کرد. ویرایش جدید تا مهرماه منتشر میشود.
نویسنده کتاب «هنجارها در سه کتاب مقدس» در پایان افزود: در کتاب جدید فهرستی 40 صفحهای ارائه شده است. کتاب دارای یک مقدمه و در ادامه یک بحث کلی بوده و پیشینه، کلیات و روش تحقیق توضیح داده شده و در ادامه مباحث، تکتک هنجارها دستهبندی و تشریح شده است.
چیستی نگاه اخلاقی به قرآن
در ادامه جلسه محسن جوادی با اشاره به موضوع نشست «نگاه اخلاقی به قرآن؛ آموزهها و مسائل» بیان کرد: بهنظر من در این زمینه دوگونه بحث را میتوان دنبال کرد: ابتدا باید بگوییم اخلاق چه معنایی دارد؟ انسان احساس میکند به گونههای مختلف میتواند زندگی کند، ولی همه آنها خوب نیست. وقتی به این فکر میکنیم که میتوان زندگی بهتر را انتخاب کرد از اینجا اخلاق شروع میشود. نگاه اخلاقی به قرآن یعنی پیدا کردن زندگی و حیات بهتر از قرآن کریم. در زندگی اخلاقی، یک بُعد بایدها و نبایدهاست به این صورت که در قرآن این بایدها و نبایدها را جستجو کرد. بخش دیگر مربوط به فضیلتها و رذیلتهاست که عمیقتر از سطح قبلی است. از آن هم عمیقتر، باورهای متناسب با زندگی خوب از طریق جستجوی زندگی اخلاقی از قرآن کریم است.
وی ادامه داد: بسیاری اوقات پرداخت قرآن به موضوع فضیلتها و رذیلتها و بایدها و نبایدها بهطور مستقیم نیست. در دل تاریخ و داستانهای تاریخی قرآن، این فضیلتها و رذیلتها مطرح میشود که از متن این داستانها میتوان این مفاهیم را برداشت کرد. نسبت به اهمیت بایدها و نبایدها و فضیلتها و رذیلتها، بیانهای متفاوتی میتواند وجود داشته باشد. یک دسته انسانهای نتیجهگرا هستند که بیشتر بر فواید انگشت میگذارند، اما دسته دیگر افرادی هستند که به دنبال ارزش اخلاقی در قرآن میگردند که راه سعادت و زندگی بهتر را از دل این کتاب آسمانی استخراج کنند.
معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: یک نوع پژوهش در قرآن کریم اصطلاحا به پژوهشهای درجه اول موسوم هستند که مربوط به خود اخلاقاند و مفهوم آن راهنمایی اخلاقی از قرآن است؛ این نوع پژوهشها بسیار بنیادین هستند. البته به اعتقاد من هر نوع نگاهی به قرآن، نگاه اخلاقی است. نوع دیگر پژوهشها درباره اخلاق در قرآن، نگاه فرااخلاقی یا درجه دوم است، به این معنی که ما به قرآن به عنوان کتاب زندگی اعتقاد نداریم، بلکه میخواهیم ببینیم مبانی اخلاق از منظر قرآن کریم چگونه است. به دنبال این هستیم که قرآن بهعنوان یک متن دینی مقدس که راهنمای میلیاردها انسان است، معرفت اخلاقی را چگونه میبیند یا میخواهیم بگوییم اخلاق از دیدگاه قرآن واقعیتی در متن هستی است یا یک مفهوم قراردادی؟
مقولات اخلاقی حتی در فعل خداوند هم صادق است
جوادی اظهار کرد: سئوال دیگر در این زمینه این است که آیا اخلاق فقط در عالم انسانی محقق است یا نه و اینکه دید قرآن در این زمینه چیست؟ در پاسخ به این سئوال باید گفت که مقولات اخلاقی حتی در فعل خداوند هم صادق است؛ بحثهای فرااخلاقی بسیار مهم است. سئوال دیگر در این مقوله این است که سازوکار و انگیزش قرآن برای سوق دادن مردم به اخلاق چیست و آیا از ضمیر، وجدان و ذات انسان نیز بهره میگیرد؟
وی افزود: دو رویکرد عمده در این بحث وجود دارد؛ نخست مربوط به جایی است که میخواهیم از آن راهنمایی بگیریم و در اینجا آموزههای اخلاقی مطرح میشود و مراد این است که قرآن را بشناسیم که ما را به انتخاب حیات بهتر و انسانیتر راهنمایی کند. شکل ابتدایی آن بایدها و نبایدها و شکل عمیقترش رذیلتها و فضیلتهاست. بعضی وقتها باور وجود دارد، ولی مشکلاتی در بین هست که نمیگذارد امر اخلاقی محقق شود؛ در قرآن راهنماییهای خوبی در این زمینه وجود دارد. وقتی هم کسی خیلی گرفتار رفتارهای بد میشود، این رفتارها کمکم باعث میشوند انسان باورهایش را از دست بدهد. فرایند پیچیدهای در این زمینه وجود دارد. یک نکته مهم در مورد این بحث نیز این است که بسیاری از محققان غیرمسلمان درباره موضوع فرااخلاق در قرآن پژوهشهای خوبی انجام دادهاند، ولی این مسئله نباید با منظور ما در مسئله اخلاق در قرآن خلط شود.
معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در ادامه با اشاره به این موضوع که بسیاری از مفاهیم اخلاقی بهطور مستقیم در قرآن بیان نشده، گفت: باید مجال بیشتری برای دریافت نکته اصلی داستان در اختیار داشت. بهعنوان مثال پیام اخلاقی داستان حضرت ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع) این نیست که اگر صدایی شنیدیم که گفت فرزندت را بکش، گمان کنیم این صدا از جانب خداوند است و فرزندمان را باید بکشیم. در کنار این داستان آیات بسیاری هم میبینیم که ما را از کشتن نهی میکند از اینجا میفهمیم که پیام اخلاقی داستان این نیست و درباره حضرت ابراهیم یک مورد خاص بهعنوان وحی به یک پیامبر بوده است.
اگر انسان اخلاق نداشته باشد، سرمایه وجودیاش از بین میرود
جوادی تصریح کرد: درباره داستان ابراهیم و مسئله عذاب قوم لوط نیز ذکر این نکته لازم است که وقتی خداوند به انسان عقل داده و اعتبار عقل را قبول داشته باشیم، پس انسان میتواند با خداوند هم احتجاج داشته باشد. اصل اینکه بخشهای زیادی از داستانهای تاریخی قرآن مضامین مخفی اخلاقی دارند، درست است؛ ولی اینکه این مضامین چگونه باید فهمیده شوند، بحث دیگری است. برخی اوقات حتی آنچه در قرآن است، داستان نیست ولی باز عمق اخلاقی زیاد دارد. مانند آیه اول سوره عصر که از لحاظ اخلاقی مضمون بسیار عمیقی دارد و به این موضوع اشاره میکند که اگر انسان اخلاق نداشته باشد، سرمایه وجودیاش هم از بین میرود و چیزی از انسان نمیماند.
وی ادامه داد: یک لایه از بحثهای اخلاقی، همان بایدها و نبایدهاست و لایه عمیقتر نفسانیات انسان است که اگر به خوبی پرداخت نشود ممکن است چیزی از انسان باقی نگذارد. البته بستگی دارد که انسان با چه سرمایهای سراغ قرآن برود. گاهی ممکن است کسی در قرآن غور هم بکند، ولی اگر سرمایه لازم را در اختیار نداشته باشد چیزی دستگیرش نمیشود.
معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در پایان سخنانش با ذکر چند نکته اساسی درباره این بحث، گفت: مضامین اخلاقی قرآن را نباید از آیاتی که دارای متشابهات هستند استخراج و برداشت کرد. مسئله دیگر اینکه اخلاق در قرآن کریم با نتایج گره میخورد، ولی برداشتها متفاوت است و این ماهیت علم دینی است. یک نکته دیگر نیز این است که بدون دین هم میتوان لایههایی از اخلاق را داشت، چراکه اخلاق دارای لایههای مختلفی است که امام حسین (ع) نیز در این زمینه فرموده است: «اگر دین ندارید آزاده باشید.» اما دین افقهای اخلاقی جدیدتری را به روی انسان باز میکند.
بیان علمالنفس اخلاقی در برخی آیات قرآن
سیدحسن اسلامی دیگر سخنران این نشست تخصصی، بیان کرد: در سنت تفسیری ما غالبا مفسران قرآن را از آغاز تا فرجام تفسیر میکردند. به تدریج دیدگاه تفسیر موضوعی شکل گرفت که چگونه میتوان به قرآن به صورت شاخههای مجزا و موضوعی نگریست. در این زمینه نگاههای مختلفی مانند نگاه عرفانی، نگاه انقلابی (سیدقطب)، نگاه علم به قرآن وجود دارد در کنار اینها از نگاه اخلاقی به قرآن هم میتوان سخن گفت. شاید اولین کسی که به این مسئله پرداخت، محمد عبدالله درّاز، استاد مصری و نویسنده کتاب «قانون اخلاق در قرآن» است که رساله دکتری خود را در زمینه آموزههای قرآنی نوشته است. اما وی تحتتاثیر تفکر الازهر، بهشدت تفسیر کانتی از قرآن بهدست میدهد. ساختار تفسیر وی کانتی اما مصداقها از قرآن کریم استخراج شده است. افراد دیگری نیز در ادامه این کار را دنبال کردهاند.
وی افزود: بهنظر میرسد قرآن در چندلایه و به چند شکل درباره اخلاق سخن میگوید. در اولین لایه به هنجارهای اخلاقی تصریح شده است. بخشهای زیادی از قرآن هم هنجارهایی را بیان میکند. یکی از بهترین توصیههای اخلاقی که به نظر بین قرآن و کتاب مقدس و انجیل مشترک است، مضمون آیهای از قرآن کریم است که بدی را به بهترین شکل پاسخ بدهیم. در سطح دیگری از قرآن کریم، خداوند به منش آدمهایی اشاره میکند که مقبول، برگزیده و عبادالرحمن هستند؛ بندگان برگرفته خدا کسانی هستند که بر زمین آرام گام مینهند و اگر کسی با آنها جاهلانه سخن بگویند با سلام پاسخش میدهند. برخی آیات قرآن نیز نه مستقیم به هنجارهای اخلاقی و نه به منشهای اخلاقی اشاره کردهاند، بلکه نوعی علمالنفس اخلاقی را مطرح میکنند؛ به این مضمون که سرشت انسان چیست؟
سردبیر فصلنامه نقد کتاب اخلاق، علوم تربیتی و روانشناسی، گفت: سطح دیگری نیز وجود دارد که بهنظر من عمیقترین سطح آموزههای اخلاقی است که اگر آن را بفهمیم در فهم آیات قرآن گامی عمیق برداشتهایم. در داستانهای تاریخی قرآن در بسیاری جاها بُنمایههای اخلاقی وجود دارد، مهم این است که این بن مایههای اخلاقی را استخراج کنیم. در این زمینه میتوان به داستان حضرت ابراهیم و اطلاع از نزول عذاب بر قوم لوط اشاره کرد که حضرت ابراهیم پس از شنیدن این خبر با خدا مجادله کرد که چرا میخواهد این قوم را عذاب کند. در اینجا بهنظر، قرآن در حال ترویج نوعی از اخلاق به متدینین است که آنها را به تسلیم دعوت میکند. در مورد داستان موسی و عبد صالح نیز این مورد نیز مصداق دارد با اینکه موسی به عبد صالح قول داده بود که اعتراض نکند، ولی براساس سرشت انسانی خود و ارزشهای اخلاقی درونی، هرجا که لازم بود در مقابل رفتار به ظاهر غیراخلاقی، موضع میگرفت.
تاکید بر مسئولیتپذیری در آموزههای قرآن
اسلامی ادامه داد: یکی از شخصیتهای معروف قرن بیستم که در سال 1961 در اورشلیم محاکمه شد، آیشمن بود. هانا آرنت گزارش این محاکمه را نوشت و تبدیل به کتاب کرد. بسیاری فکر میکردند آیشمن یک هیولای هولناک است که از کشتن انسانها لذت میبرد، ولی او یک انسان عادی بود که فاقد هویت بوده و بیشتر تبعیت داشت و میگفت پیرو کانت است. در اینجا این بحث مطرح میشود که یکی از آموزههای اخلاقی قرآن مسئولیتپذیری است. قرآن تاکید میکند که همه انسانهای مسئول هستند و تمام مشکلات در عالم، زاده رفتار انسانهاست. آموزه مسئولیتپذیری در قرآن به شکلهای مختلفی مورد تاکید قرار داده است. هنگامی که مسئولیت را در قرآن برجسته ببینیم، این مسئولیت مسلتزم آگاهی، انتخاب و اعتراض است. پس در داستان موسی میتوان این را دریافت که موسی با اینکه میدانست عبدصالح درستکار است و قول هم داده بود اعتراض نکند، ولی از روی مسئولیت انسانی در موارد مختلف اعتراض کرد از جمله اینکه کشتن کودک بیگناه خطاست.
سردبیر نشریه پژوهشهای ادیانی، بیان کرد: سومین داستان که بزنگاه مناقشات اخلاقی است، داستان حضرت ابراهیم و اقدام به ذبح فرزندش است. چه منطقی پشت این داستان وجود دارد؟ روایت کتاب مقدس و قرآن درباره این داستان تا حدودی متفاوت است. این سئوال پیش میآید که چرا خداوند چنین فرمانی میدهد؟ مفسران معتقدند که این جزو اوامر امتحانی است، ولی این سئوال پیش میآید که چرا ابراهیم پذیرفت؟ رابرت یو آدامز، فیلسوف آمریکایی میگوید این داستان در سه گزاره خلاصه میشود؛ فرمان خداوند را باید اطاعت کرد، کشتن فرزند بیگناه خطاست و اینکه ابراهیم پذیرفت فرزند خود را بکشد.
وی در پایان گفت: ابن عربی و برخی متفکران تا جایی در این داستان پیش میروند که میگویند ابراهیم اشتباه کرده، چون در خواب چنین فرمانی را دریافت کرد و باید آن را تعبیر میکرد. در این زمینه بحثهای دیگری نیز از سوی دیگر متفکران ازجمله ابوالفتوح رازی مطرح شده است.
نظر شما